astawno (Schönberg – „Piękna Góra”) jest wsią położoną na wschodnim skraju Wysoczyzny Elbląskiej w powiecie elbląskim i gminie Młynary (Mühlhausen). Według dokumentu z 18 października 1316 roku wystawionego przez wielkiego szpitalnika i komtura elbląskiego (w latach 1312-1316) Friedricha von Wildenberga niejaki Nikolaus (Mikołaj) otrzymał prawo na prowadzenie karczmy w miejscu zwanym in villa Schonenberg („w domu na Pięknej Górze”). Karczmarz miał płacić do kasy komturii 2 marki i 4 kury rocznego czynszu. Z biegiem lat w pobliżu karczmy rozwinęła się też wieś.
W czasie tzw. wojny głodowej w 1414 roku, czyli konfliktu polsko-krzyżackiego, wieś Zastawno, jak i całe okoliczne tereny od Młynar po Pasłęk, Elbląg, Frombork i Braniewo, zostały spustoszone przez wojska obu wojujących stron. Taktyka ogołocenia ziem zakonnych przez samych Krzyżaków i ucieczka ludności, spowodowała ogromne problemy aprowizacyjne wojsk polskich, które następnie pustoszyły to wszystko, czego nie spalili wcześniej Krzyżacy. Kilkadziesiąt lat później wieś była zniszczona ponownie, a było to podczas wojny trzynastoletniej (1454–1466), kiedy pobliskie miasteczko Młynary, z którym Zastawno dzieliło losy, zgłosiło swój akces do Związku Pruskiego i złożyło deklarację wierności królowi polskiemu Kazimierzowi IV Jagiellończykowi. W dniu 9 grudnia 1454 r. komtur elbląski (w latach 1441-1466) Henryk Reuss von Plauen zajął Młynary. Za sprzyjanie Polsce Krzyżacy utopili burmistrza miasta. Jeszcze w tym samym roku miasto odbiły siły związkowe i spaliły je w zemście za poddanie się Krzyżakom. Po 1466 r. Młynary i Zastawno pozostały w państwie krzyżackim; od 1525 w Prusach Książęcych (w latach 1466-1657 lenno Królestwa Polskiego).
W dniu 9 września 1455 roku gubernator Prus (w latach 1454-1459) Jan Bażyński (Hans von Baysen) oddał wieś w zastaw Elblągowi za pożyczkę dla Związku na pokrycie wydatków wojennych. Można przypuszczać, iż stąd bierze się dzisiejsza nazwa wsi, która funkcjonuje od 1947 r. (22/08/1947) i zastąpiła niemiecką nazwę Schönberg.
Kolejne dotkliwe zniszczenia spotkały Zastawno w czasie wojny polsko–krzyżackiej w latach 1519-1521, po której wyludniona wieś otrzymała miano „pustki Schönberg”. Zniszczeniu uległ wówczas m.in. tutejszy kościół, z którego zabrano - jako łupy wojenne - dwa dzwony umieszczone następnie w kościołach Prus Królewskich w Pomorskiej Wsi (Pomehrendorf) i Milejewie (Trunz). Kościół został odbudowany dopiero w 1598 roku. Do tego czasu mieszkańcy uczęszczali do kościoła w Młynarach.
Po pokoju toruńskim w 1466 roku wieś „Piękna Góra” znalazła się wraz z Młynarami i Pasłękiem (od 1454 siedziba komturii elbląskiej) w granicach Prus Zakonnych. Po przejściu wielkiego mistrza zakonu Albrechta Hohenzollerna (*1490, †1568) na luteranizm w 1525 roku, wieś należała do Prus Książęcych. W pobliżu Zastawna przebiegała granica z Prusami Królewskimi (Prusy Polskie). Książę Albrecht w dniu 1 lutego 1539 r. tzw. „pustki Schönberg”, które obejmowały wówczas 44 włóki, podzielił między dzierżawców. Ziemię pod zasiedlenie otrzymali Mikołaj Selandt, Hermann Sachsen i czterech innych osadników. W dniu 20 stycznia 1562 roku całą wieś na prawie chełmińskim (Kulmer Recht) otrzymał - z prawem dziedziczenia - naczelnik urzędu komorniczego Jakub Preuss z Pasłęka. W 1620 r. parafia w Zastawnie została połączona z parafią w Nowym Monastyrzysku (Neu Münsterberg), ale wkrótce parafie zostały rozdzielone. Wspólnym proboszczem w latach 1620-1626 był pastor Johannes Agricoa.
Pewną stabilizację w Zastawnie i okolicy przyniosło osadzenie w Młynarach w 1678 r. garnizonu brandenburskiego, który przebywał tam aż do 1806 r. Jednak w czasie wojny siedmioletniej (w latach 1756-1763) całe Prusy Wschodnie zajęli Rosjanie. Caryca Elżbieta ukazem z 31 grudnia 1757 roku wcieliła Królewiec do Rosji, jako stolicę prowincji Nowa Rosja. W Młynarach stacjonował wówczas garnizon wojska rosyjskiego.
Na początku XVII w. Zastawno było książęcą wsią czynszową, w której gospodarzyło wówczas 11 chłopów. Od połowy XIX w. do początku XX w. we wsi mieszkało niewiele ponad 300 osób (1857 – 307, 1925-317) - chociaż 1 grudnia 1875 r. liczba mieszkańców wynosiła 384 osoby. Od dnia 28 maja 1874 r. wieś podlegała administracyjnie okręgowi Amtsbezirk Sumpf. Od 6 maja 1905 roku razem z gminami Judendorf (Warszewo) i Sumf (Sąpy) przeszła pod okręg miejski Stadtbezirk Mühlhausen.
Do 1945 roku była to wieś ewangelicka. Obecny (wzorowany na gotycki) kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Zastawnie został zbudowany w latach 1866–1879. Jest to kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Młynarach. Przed kościołem w 1925 r. ustawiono betonowy pomnik zwieńczony teutońskim krzyżem, który został poświęcony poległym na frontach I wojny światowej mieszkańcom parafii - pochodzących z Zastawna,
Sokolnika (Falkhorst),
Podgórza (Greulsberg) i Kwietnika (Adl. Blumenau). Ich imiona i nazwiska (stopień, data i miejsce śmierci) uwieczniono wyryte na tablicach z czarnego marmuru. Dzisiejsze zwieńczenie pomnika (odbudowanego w latach 90.) stanowi figura Chrystusa. Na cokole pomnika znajduje się inskrypcja o treści: DIE HELDENTOT • DAS VOLK IN NOT • KOMM, o DEUTSCHES • MORGENROT •• 1925.
W 1925 roku wieś posiadała 74 zabudowania, z których już tylko 59 było zamieszkanych. Pagórkowata, pocięta strugami i zalesiona okolica nie sprzyjała uprawom rolniczym, dlatego tutejsi chłopi zajmowali się głównie hodowlą bydła. W Zastawnie mieściła się filia elbląskiej mleczarni Schroettera, którą do 1940 roku zarządzała Margarete Schmieske. Obok mleczarni znajdowała się mała remiza strażacka.
Zamieszczone w "Elbinger Zeitung und Elbinger Anzeigen":
Niebywałe przyjęcie Cesarza
Podczas podróży cesarskiej na naszych terenach doszło do komicznego zdarzenia. We wsi Schoenberg w Prusach Wschodnich w oczekiwaniu na Jego Cesarską Mość, który miał przejeżdżać konno przez miejscowość w drodze na pole manewrowe, od samego rana trwały przygotowania. Wszyscy byli na nogach. Wiejski Związek Wojenny zbudował szpaler. W końcu mieszkańcom sprzykrzyło się jednak zbyt długie czekanie, więc postanowili pokrzepić się na chwilę w wiejskiej gospodzie. Jak powiedziano, tak też zrobiono. I gdy tak mieszkańcy wygodnie rozsiedli się w karczmie, ani w myśl było im powrócić na wartę i budować znów szpaler. Gdy w końcu powzięto jednak decyzję o ponownym ustawieniu się w szpaler, ku wielkiemu smutkowi dowiedziano się, że Jego Królewska Mość, Cesarz dawno już przez wioskę przejechał. I był to dla mieszkańców wsi wystarczająco dobry powód, by znów udać się do miejscowej karczmy, ponieważ teraz spełnili już swój obowiązek (EZ, piątek, 14.09.1894 r.).
(Za http://www.portel.pl)
W dniu 22 stycznia 1945 r., w obliczu zbliżających się wojsk sowieckich, większość mieszkańców opuściło Schönberg wraz z długą kolumną uchodźców kierując się w stronę Elbinga.
Pierwsi polscy osadnicy przybyli tutaj jesienią 1945 roku. Sprawozdanie o stanie kościołów w powiecie pasłęckim z dnia 9 listopada 1946 r. zawiera informację, iż kościół we wsi Podgórze (Zastawno?), jest czynny i obsługiwany przez parafię Młynary. W dniu 2 kwietnia 1946 roku funkcję pierwszego proboszcza w parafii objął ks. Stanisław Majewski, którego w 1949 r. zmienił ks. Józef Woźniak. Obsługiwał on również kościół w Zastawnie do 1954 roku.
Temat w opracowaniu, treść może ulec zmianie.
Źródło:
Plan odnowy miejscowości Zastawno na lata 2011-2018, Załącznik do uchwały Nr VI/31/2011 Rady Miejskiej w Młynarach z dnia 26 maja 2011 r., http://docplayer.pl [dostęp:12.02.2020]
M.P. z 1947. nr 111. poz.719