Wilhelm Gnapheus, właśc. Wilhelm de Volder (znany też jako: Willem van de Voldersgraft, Giuglielmus Gnapheus lub Guilielmus Fullonius) (*ok. 1493 w Hadze, †29.09.1568 w Norden).
Holenderski działacz reformacji, humanista, współtwórca i rektor Gimnazjum w Elblągu, wykładowca królewieckiej Albertyny. Dzieciństwo i młodość Gnaphausa pozostają prawie nie znane. Kształcił się początkowo w jednej ze szkół zakonnych w Hadze (s'Gravenhage) prowadzonej przez Braci Wspólnego Życia, potem studiował na uniwersytecie w Kolonii (w latach 1511-1512 i prawdopodobnie 1515-1516), uzyskując stopnie bakałarza i magistra filozofii; przypuszczalnie studiował też teologię. W trakcie studiów lub już po ich zakończeniu przyjął święcenia kapłańskie. Powrócił następnie do Hagi, gdzie w 1520 roku został rektorem miejskiego gimnazjum łacińskiego.
Szybko stał się zwolennikiem reformacji. Gnapheus naraził się władzom krytyką zbytniego przywiązywania znaczenia do ceremonii kościelnych i w 1523 trafił do więzienia. Po trzech miesiącach został zwolniony na skutek bliżej nieznanego dworzanina namiestniczki Niderlandów księżnej Małgorzaty. W więzieniu poznał wybitnego prawnika i teoretyka reformacji Corneliusa Hoena, od którego przyjął poglądy bliskie zwinglianizmowi; uznał m.in., że sakrament Eucharystii ma wymiar jedynie symboliczny i nie odnosi się do rzeczywistej obecności Chrystusa. Takie rozumienie tego dogmatu ściągnęło z czasem prześladowania na Gnapheusa w Elblągu i Królewcu zarówno ze strony katolików, jak i luteranów. W 1525 Gnapheus ponownie został uwięziony, po opublikowaniu ulotki krytykującej życie zakonne. Więziony był w jednej celi z Janem Janszem de Backkerem van Woerdenem (*1499, †1525), znanego też jako Johannes Pistorius Woerdensis, zwolennikiem reformacji, który we wrześniu 1525 roku został spalony na stosie. Gnapheus za swoje poglądy teologiczne został skazany jedynie na trzy miesiące aresztu w jednym z klasztorów. Napisał w tym czasie dialog odnoszący się do prześladowania protestantów w Holandii Een troost ende spiegel der siecken a. Tobias ende Lazarus, który okazał się jego jedyną pracą w ojczystym języku. Przygotował też biografię Pistoriusa, jako pierwszego protestanckiego męczennika na ziemi holenderskiej, którą opublikowano dopiero w 1546 roku.
Po wyjściu z więzienia Gnapheus powrócił do pracy w szkole, ale w obawie przed dalszymi prześladowaniami zrezygnował z kierowania szkołą w 1528 roku i przez pewien czas ukrywał się (publikując w tym okresie cenioną komedię szkolną Acolastus o synu marnotrawnym, którą wydał w 1529 r. w Antwerpii). W 1530 roku musiał opuścić Holandię. Latem 1531 roku trafił do Elbląga, gdzie obok aktywności duszpasterskiej prowadził działalność pedagogiczną, udzielając lekcji synom zamożnych mieszczan, za jego też sprawą Rada Miejska postanowiła stworzyć humanistyczną uczelnię w duchu protestantyzmu. Organizacją szkoły zajmował się burmistrz Jakub Alexwangen (*1485 ?, †1552). Do uroczystego otwarcia placówki, nazwanej Gimnazjum Elbląskim, doszło 29 września 1535 roku, a Gnapheus, jako doświadczony pedagog, objął funkcję rektora. Szkoła kształciła w dziedzinie filozofii i łaciny oraz początków greki, medycyny, prawa i teologii, zyskując uznanie także poza Prusami, głównie dzięki działaniom rektora. Zatrudniono dra Krzysztofa Heylea (Heyll, *1499, †1585), znanego lekarza i grecystę z Królewca, mgra Andrzeja Neandra (*?, †1598) z Lubawy, Jana Sprengla, wychowanka Wittenbergi, późniejszego wybitnego burmistrza i odnowiciela Gimnazjum, oraz Jana Donatusa, który był kantorem w latach 1536-1541. W ramach promocji szkoły wystawiał Gnapheus swoje sztuki teatralne, prezentując je szerszej publiczności w Elblągu i dbając o obecność notabli, m.in. księcia Albrechta i biskupa chełmińskiego Jana Dantyszka. We wrześniu 1536 r. Gnapheus wystawił sztukę Acolastus na Sejmiku Generalnym w Elblągu. Latem 1540 zorganizował na ulicach i rynku elbląskim przedstawienie plenerowe Triumphus eloquentiae, traktujące o zejściu muz z Olimpu do Elbląga. Rok później w Gdańsku wydał zbiór poezji uczniów Gimnazjum Elbląskiego Prima Aelbingensis..., poprzedzony wstępem własnego autorstwa.
Podczas pobytu w Elblągu Gnapheus napisał rozprawę o teorii pisania utworów scenicznych De tragedia et comedia..., która pozostała jednak w rękopisie. W 1541 opublikował natomiast w Gdańsku sztukę Morosophus; sztuka, dedykowana księciu Albrechtowi i wystawiana rok wcześniej w Elblągu, była satyrą na astrologa i zdaniem wielu badaczy zawierała aluzje ośmieszające Kopernika i jego teorię heliocentryczną. Jednak Julian Lewański i Józef Lassota, odrzucają tezę o wymierzeniu Morosophusa w osobę Kopernika, a dodatkowym potwierdzeniem jego poglądu ma być fakt przesłania egzemplarza sztuki z dedykacją autora uczniowi i przyjacielowi Kopernika, Jerzemu Retykowi.
Stosunki Gnapheusa z biskupem Dantyszkiem uległy pogorszeniu po przejściu tego ostatniego na stolicę warmińską. Utraciwszy złudzenia co do możliwości przekonania elbląskiego rektora do powrotu do wiary katolickiej, biskup Dantyszek podjął starania o usunięcie go ze swojej diecezji. W odpowiedzi o prawo pobytu w Elblągu Gnapheusa zabiegały u króla Zygmunta Starego władze miejskie Gdańska i samego Elbląga, argumentując m.in. długo tęsknili mieszkańcy tej ziemi za takim nauczycielem; starania te okazały się jednak nieskuteczne. Biskup wskazywał na głoszone przez Gnapheusa poglądy sprzeczne z nauką Kościoła Katolickiego oraz zawarte przez niego małżeństwo, mimo przyjętych święceń kapłańskich. W 1541 roku Gnapheus wraz z rodziną (żoną i dwojgiem dzieci) wyjechał na dwór Albrechta Hohenzollerna (*1490, †1568) do Królewca. Powierzono mu tam funkcję radcy dworu do spraw osadnictwa holenderskiego, ogłaszał też w Królewcu drukiem swoje dzieła sceniczne. Utworzenie Albertyny umożliwiło Gnapheusowi powrót do aktywnej pracy pedagogicznej. W 1544 stanął na czele szkoły przygotowawczej do studiów uniwersyteckich (Pedagogium). W 1547 roku podjął starania o uzyskanie katedry teologii; na przeszkodzie w jej objęciu stanęły braki formalne (nie był doktorem teologii) oraz spór z konkurentem Fryderykiem Staphylusem, który wykazał sprzeczności w poglądach Gnapheusa z nauką Lutra. Oskarżony o sprzyjanie zwinglianizmowi, Gnapheus został aresztowany i ekskomunikowany, a następnie wydalony z Prus Książęcych. Kilka lat później w rozprawce Antilogia (1550) opisał spór z Fryderykiem Staphylusem i popierającym go Melchiorem Isindrem, skarżąc się, że od współwyznawców spotkały go prześladowania sroższe niż te, których doznał w Holandii ze strony papieżników.
Po wydaleniu z Prus Gnapheus udał się pod protekcję Jana Łaskiego, którego poznał w Królewcu i z którym korespondował. Łaski umożliwił mu wyjazd do Emden, stolicy księstwa Fryzji Wschodniej, gdzie Gnapheusa życzliwie przyjęła panująca tam księżna Anna, powierzając mu wychowanie swoich synów, a później misje dyplomatyczne w Anglii i Szwecji. U schyłku życia Gnapheus pełnił we Fryzji urząd rentmistrza. W 1554 roku po przejściu Fryderyka Staphylusa na katolicyzm został zaproszony do Królewca, gdzie odebrał akt rehabilitacyjny z rąk księcia Albrechta i senatu uniwersyteckiego. Zaproponowano mu też przyjęcie katedry teologii na królewieckiej Albertynie, ale z oferty tej nie skorzystał i powrócił do Fryzji. Uważał swój tam pobyt za pomyślny, czemu wyraz dał w poemacie Encomium Aembdanae civitatis (1553), zawierającym też podziękowania dla Jana Łaskiego.
Do grona jego uczniów, których sam w rozprawie Antilogia określił mianem najuczeńszych w Sarmacji młodzieńców, którzy dzięki jego rzetelnej nauce będą mogli wielkie oddać usługi swej ojczyźnie i przyjaciołom i być ich ozdobą, należeli m.in. Mikołaj Firlej (późniejszy wojewoda lubelski), Michał Friedwald (instygator królewski, czyli najwyższy prokurator państwa), Jerzy Kleefeld (burmistrz Gdańska), Jan von Lohe (burmistrz Królewca), Aleksander Suchten (lekarz królewski i poeta). Gnapheus zmarł w 1568 roku we fryzyjskim miasteczku Norden.
Źródło:
M. Pawlak, Wilhelm Gnapheus (1493-1569) humanista, działacz reformacji i rektor Gimnazjum Elbląskiego, [w:] Zasłużeni ludzie dawnego Elbląga. Szkice biograficzne pod redakcją Mariana Biskupa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s.28-34.
pl.wikipedia.org [dostęp:10.01.2014]