


Obronny - członkowie zobowiązani są do niesienia sobie wzajemnej pomocy osobą i majątkiem... bez żadnej niewierności, fałszu, zdrady oraz wszelkiej innej chytrości... przeciw każdemukolwiek, który im dokucza, dręczy, gnębi albo krzywdę czyni. Jedynie w dwóch przypadkach zwolnieni są Jaszczurkowcy z tego obowiązku, mianowicie w razie nieporozumień z władzą zwierzchnią Towarzystwa Jaszczurczego oraz sporów familijnych stowarzyszonych. Jeżeli więc istnieje konflikt między członkiem i jego bliskim krewnym, wówczas inni nie mają prawa mieszać się do tego.
Dobroczynny - jeżeli ktoś z członków popadł w nieszczęście lub nędzę przez plagę Bożą lub przez inne uczciwe sprawy, wtedy reszta zobowiązana jest spieszyć mu z pomocą. O wysokości i rodzaju pomocy decyduje starszyzna towarzystwa.
Religijny - o religijnym charakterze bractwa wnosić można ze wzmianki, że zostało ono utworzone Bogu, naszemu, na chwałę i służbę.
(M. Bartkowiak, op. cit., s.10.)
Od Hanusza z Kitnowa Towarzystwo Jaszczurcze zakupiło cztery wolne łany (120 morgów) położone niedaleko Radzyna, przeznaczone na utrzymanie kapelana wikarii. Łany te zostały oddane Hanuszowi i jego potomkom w lenno dzierżawne, zobowiązani oni byli do wypłacania wikariuszowi 12 grzywien zwykłej pruskiej monety wiecznego czynszu w dwóch ratach; 6 grzywien na dzień św. Walburgi (1 maja) i 6 grzywien na dzień św. Marcina (11 listopada).

Jednak Mikołaja z Ryńska te postanowienia nie obejmowały, ponieważ w chwili zawarcia porozumienia przebywał na terenie państwa zakonnego i był pod władzą wielkiego mistrza. W połowie maja 1411 roku Mikołaja pojmano na zamku Lipinek pod Lisewem podczas uczty, na którą zaprosił go tamtejszy wójt Henryk Holt. Henryk von Plauen kazał go aresztować pod zarzutem udziału w spisku komtura radzyńskiego Jerzego von Wirsberg, który chciał jakoby przejąć władzę. Przewieziono go na zamek grudziądzki. W dniu 17 maja (?) został ścięty - bez procesu - na grudziądzkim rynku. Wydarzenie to upamiętnia tablica umieszczona na kamienicy pod numerem 21.
Po bitwie grunwaldzkiej brat Mikołaja Hanusz z Pułkowa, podobnie jak inni związkowcy, z obawy przed represjami szuka schronienia w Polsce. Zaraz po zawarciu pokoju wraca do swoich posiadłości. Jednak na wieść o uwięzieniu brata ucieka ponownie do Polski, gdzie umiera w 1412 roku. Jego żona Nała wraz z dziećmi została wydalona przez Krzyżaków z majątku i udała się do Polski, gdzie w kwietniu 1413 roku razem z Fryderykiem z Kitnowa, Janem ze Szczuplinek (von Czyppelyn) i Gunterem z Dylewa (Günter von der Delau) złożyli zeznania (dotyczyły nie przestrzegania 16 protokołu traktatu toruńskiego) przed Benedyktem Makraiem, subarbitrem Zygmunta Luksemburskiego (*1368, †1437) w sporze polsko-krzyżackim.
W 1414 roku, w czasie tzw. "wojny głodowej", szlachta chełmińska staje po stronie króla Władysława Jagiełły. Po zrzeczeniu się godności wielkiego mistrza przez Michała Küchmeistra (10.03.1422), wzrasta znaczenie stanów pruskich. Było to za sprawą jego następcy (w.m. w latach 1422-1441) Pawła von Russdorfa, który został pchnięty przez Zygmunta Luksemburskiego do wojny z Polską (tzw. wojna golubska 1422). W rezultacie Russdorf zmuszony był podpisać w dniu 27 września 1422 roku, w okolicach Mełna (k. Radzynia), traktat pokojowy. Jedno z postanowień tego traktatu mówi, że poddani państwa zrywającego pokój zwolnieni będą z posłuszeństwa wobec swej władzy zwierzchniej. Postanowienie to otwierało stanom pruskim drogę do wypowiadania swej opinii i wpływania na politykę wielkich mistrzów. Z prawa tego skorzystała szlachta ziemi chełmińskiej, kiedy odmówiła udziału w służbie wojennej podczas wojny polsko-krzyżackiej w latach 1431-1435.
*[1]Uczestniczył w krzyżackich wyprawach na Żmudź (1402), Gotlandię (1404) i ziemię dobrzyńską (1409). Prawdopodobnie brał też udział w rokowaniach wielkich mistrzów (Konrada von Jungingen w 1402 r. w Toruniu i Ulryka von Jungingen w 1408 r. w Kownie) z królem Władysławem Jagiełłą.
Źródło:
M. Bartkowiak, Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1387-1437, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 1948, s.6-40.
M. Biskup, Ziemia Chełmińska w przeszłości : wybór tekstów źródłowych, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1961, s.61-62.
J.A. Łukaszkiewicz, Historia Towarzystwa Jaszczurczego czyli Walki o polskie morze Bałtyckie i o odbiór ziem nad dolną Wisłą, Grudziądz 1928.
www.kpbc.ukw.edu.pl [dostęp: 18.10.2013]