Towarzystwo Jaszczurcze, znane również jako Eidechsenbund, jest jedną z najciekawszych organizacji rycerskich średniowiecznej Polski. Założone w 1397 roku w Radzyniu Chełmińskim, bractwo to skupiało rycerstwo ziemi chełmińskiej, a jego działalność odgrywała kluczową rolę w relacjach z Zakonem Krzyżackim. Jako historyk, z perspektywy lat, postaram się rzucić nieco światła na motywy oraz działalność tego bractwa.
Geneza Towarzystwa Jaszczurczego
Towarzystwo Jaszczurcze powstało z inicjatywy czterech rycerzy: Mikołaja z Ryńska, jego brata Jana (Hanusza) z Pułkowa oraz ich braci ciotecznych, Fryderyka i Mikołaja z Kitnowa. Założenie towarzystwa miało na celu zapewnienie ochrony rycerzom ziemi chełmińskiej przed bezprawiem, które szerzyło się na tych terenach, oraz wsparcie w trudnych sytuacjach – czy to materialnych, czy honorowych.
Symboliczny wybór jaszczurki jako znaku towarzystwa jest szczególnie interesujący. Jaszczurka, zwierzę zwinne i ukrywające się przed wrogiem, miała symbolizować nie tylko pokojowy charakter organizacji, lecz także jej skryte, niemal konspiracyjne działania. Nie można wykluczyć, że już od momentu założenia towarzystwo planowało działania mające na celu uniezależnienie ziemi chełmińskiej od Zakonu Krzyżackiego.
Statut i struktura organizacyjna
Statut Towarzystwa Jaszczurczego, zaakceptowany przez wielkiego mistrza Konrada von Jungingena, stanowił o wzajemnym wsparciu członków zarówno w kwestiach osobistych, jak i majątkowych. Rycerze byli zobowiązani do niesienia sobie pomocy „bez żadnej niewierności, fałszu i zdrady”. To zobowiązanie było kluczowe dla zachowania wewnętrznej solidarności i zapewnienia wzajemnej ochrony, nawet jeśli wiązało się to z narażeniem na gniew Zakonu.
Zasady przyjmowania nowych członków
Nowi członkowie zobowiązani byli do przywieszenia swoich pieczęci herbowych na akcie założycielskim towarzystwa. Było to symboliczne zobowiązanie – dopóki pieczęć wisiała na pergaminie, dopóty dany członek musiał wypełniać wszystkie postanowienia statutu. Przyjęcia do towarzystwa nie regulowały żadne konkretne kryteria, co wskazuje na otwartość organizacji na różnych przedstawicieli rycerstwa.
Towarzystwo jako przeciwnik Zakonu Krzyżackiego
Początkowo działalność Towarzystwa Jaszczurczego miała charakter jawny i była tolerowana przez władze krzyżackie. Wielcy mistrzowie Konrad i Ulryk von Jungingen nawet wspierali bractwo, fundując wikariaty dla jego członków w Radzyniu i Toruniu. Jednak zmiana polityczna przyszła w roku 1410, podczas słynnej bitwy pod Grunwaldem.
Mikołaj z Ryńska i chorągiew chełmińska
Mikołaj z Ryńska, chorąży chełmiński, który stanął po stronie króla Władysława Jagiełły, dokonał czynu, który na zawsze zapisał się w historii. W decydującym momencie bitwy wycofał chorągiew chełmińską z pola walki, co, choć może nie miało kluczowego wpływu na wynik bitwy, zostało odebrane jako zdrada. Po bitwie, kiedy Zakon próbował odbudować swoją pozycję, członkowie Towarzystwa Jaszczurczego byli prześladowani, a Mikołaj z Ryńska ostatecznie zginął z rąk Krzyżaków w Grudziądzu.
Rola Towarzystwa w okresie powojennym
Po bitwie pod Grunwaldem członkowie Towarzystwa Jaszczurczego musieli szukać schronienia w Polsce. Dopiero w 1413 roku, po obaleniu wielkiego mistrza Henryka von Plauena, rycerze mogli powrócić na swoje ziemie. Powrót ten nie oznaczał jednak końca problemów – Zakon nie zapomniał o zdradzie, a wrogie nastawienie Krzyżaków wobec rycerzy chełmińskich jeszcze długo rzucało cień na relacje pomiędzy zakonem a Towarzystwem Jaszczurczym.
Odrodzenie się Towarzystwa w XV wieku
W latach trzydziestych XV wieku, w okresie rosnącego napięcia między stanami pruskimi a Zakonem, Towarzystwo Jaszczurcze ponownie zaczęło działać. Organizacja, rozszerzając swoją działalność na inne tereny państwa zakonnego, przyłączyła się do Związku Pruskiego – nowego ruchu opozycyjnego wobec władzy Zakonu.
Znaczenie Związku Pruskiego
W 1440 roku Towarzystwo Jaszczurcze weszło w skład Związku Pruskiego, stając się jednym z filarów tego zbrojnego stowarzyszenia, które ostatecznie wystąpiło przeciwko Zakonowi w wojnie trzynastoletniej. Działania Towarzystwa Jaszczurczego, pomimo że koncentrowały się głównie wokół obrony interesów lokalnej szlachty, miały istotny wpływ na kształtowanie się relacji politycznych i wojskowych w regionie.
Dziedzictwo Towarzystwa Jaszczurczego
Historia Towarzystwa Jaszczurczego zniknęła z kart historii po zakończeniu wojny trzynastoletniej. Niemniej jednak jego dziedzictwo przetrwało w kulturze regionu, a symbol jaszczurki stał się znakiem oporu wobec niesprawiedliwości. Towarzystwo Jaszczurcze było wyrazem dążenia szlachty chełmińskiej do samostanowienia i zachowania swoich praw.
Cechy Towarzystwa Jaszczurczego
Towarzystwo można scharakteryzować jako organizację:
- Obronną – jej członkowie zobowiązali się do wzajemnej pomocy w razie zagrożeń, tak zewnętrznych, jak i wewnętrznych.
- Dobroczynną – pomoc była kierowana także wobec tych, którzy ucierpieli wskutek „plagi bożej”.
- Religijną – działania bractwa miały charakter religijny, a wiele z inicjatyw było podejmowanych „na chwałę Boga”.
Towarzystwo Jaszczurcze stało się jednym z symboli walki o niezależność ziemi chełmińskiej od Zakonu Krzyżackiego. Choć jego działalność zakończyła się po wojnie trzynastoletniej, do dziś jest wspominane jako jedno z pierwszych związków rycerskich na ziemiach polskich, które dążyły do wolności od zewnętrznej dominacji.
