dniu 26 stycznia 1945 roku Tolkmicko zostało zajęte przez Armię Czerwoną - wcześniej dotkliwie zniszczone przez jej artylerię *[1]. Jednak 3 lutego wojska niemieckie odbiły Tolkmicko, ale dzień później zostało ponownie przejęte przez czerwonoarmistów. Miasto, które szczególnie mocno ucierpiało w wyniku działań wojennych i dewastacyjno-rabunkowej polityki "armii wyzwoleńczej", po 173 latach wróciło do Polski. Z końcem wojny uciekła z Tolkmicka większość mieszkańców, a pod koniec 1948 roku wyjechał stąd ostatni wygnaniec.*[1] W dniu 8 lutego 1945 roku, niemiecki pancernik "Lützow", który wspierał swoją artylerią obrońców Fromborka, miał ostrzelać zajęte przez Armię Czerwoną Tolkmicko.
Tolkmicko wraca do Polski
imo propozycji złożonej przez władze miejskie o nadaniu historycznej nazwy Tolkmicko, w dokumentach urzędowych i na pieczęci Zarządu Gminy oraz Miejskiej Rady Narodowej (dalej:MRN), aż do lutego 1946 roku przeważał zapis Tolkemit lub jego spolszczone formy: Tolkmity, Tolemko *[2] lub Tolkemicko. Jeszcze we wrześniu 1945 roku Starostwo Powiatowe zaproponowało nazwę Świteź, która funkcjonowała *[3] sporadycznie w obiegu urzędowym jeszcze w 1947 roku [zob. temat].W 1939 roku w Tolkmicku mieszkało 3875 osób. Stan ten nie uległ większym zmianom aż do 1944 roku. W wyniku działań wojennych większość ludności opuściła miasto. Jak się przypuszcza, bezpośrednio po wkroczeniu Armii Czerwonej w mieście przebywała zaledwie trzecia część ludności w stosunku do stanu z 1944 roku. Brak dokładnych danych o liczbie mieszkańców Tolkmicka w pierwszych miesiącach po zakończeniu działań wojennych. Wiadomo natomiast, że około 10 czerwca 1945 roku przebywało tutaj 17 osób narodowości polskiej. Przyrost ludności polskiej w lecie 1945 roku musiał być bardzo niski, skoro do września tegoż roku przybyło do Tolkmicka zaledwie 80 Polaków (29 kwietnia 1946 r. było ich już 452 osoby). W tym samym czasie mieszkało w Tolkmicku około 1000 osób narodowości niemieckiej.
Tolkmicko w pierwszych latach po 1945 r. Fot. ze zbiorów L. Wędrowskiego.
Najwięcej ludności niemieckiej opuściło Tolkmicko w lecie 1946 roku. Natomiast w zimie 1946/47 akcję przesiedleńczą całkowicie wstrzymano, ale w lecie 1947 roku wznowiono wysiedlanie. Z końcem 1947 roku pozostało w mieście zaledwie kilkunastu Niemców, a w listopadzie 1948 roku liczba ich spadła do 5 osób. Należy podkreślić, że pozostała w mieście ludność niemiecka to głównie dzieci, kobiety i starcy. I tak np. w dniu 18 lutego 1946 roku wśród 631 osób narodowości niemieckiej było 283 dzieci do lat 14 oraz 19 dorosłych osób niezdolnych do pracy - starców i kalek. Zdolnych do pracy było 299 osób, przy czym do grupy tej zaliczono także młodzież od lat 14 i ludność w wieku poprodukcyjnym - o ile była ona zdolna do pracy. Niemcy byli wykorzystywani przez nową władzę do różnych prac porządkowych i naprawczych, przy odgruzowywaniu miasta, a także u miejscowych - nielicznych jeszcze - rybaków i rolników.
Zasiedlanie Tolkmicka ludnością polską było utrudnione. Zniszczone w 60% miasto nie przyciągało osiedleńców. Brak było prądu *[4] i wody pitnej *[5], a na ulicach leżały sterty gruzów *[6]. Nie było też dogodnych połączeń komunikacyjnych z miastami regionu. Linia kolejowa Elbląg—Tolkmicko— Frombork była nieczynna. Komunikacja samochodowa praktycznie nie istniała. W tym okresie lepsze warunki do osiedlenia się można było znaleźć w pobliskim Elblągu, który był już znacznym skupiskiem ludności polskiej (31.12.1945 - 6 931), co dla osiedleńców nie było bez znaczenia.
W maju 1945 roku powstał pierwszy na terenie miasta Tolkmicka Zarząd Miejski (MRN), pierwszym burmistrzem został Bolesław Żytyński - przysłany tutaj przez Morską Grupę Operacyjną (dalej:MGO) z Elbląga. W październiku tr. powstała miejska komórka Polskiej Partii Robotniczej (dalej:PPR) licząca 18 członków (wśród nich był burmistrz Żytyński i wójt gminy S. Jasiński). Sekretarzem Komitetu Miejskiego PPR został Edmund Paluszyński (*1919, †1987), któremu się przypisuje scalenie małych spółdzielni rybackich w rejonie Zalewu i Mierzei Wiślanej w jedną Spółdzielnię Pracy Rybołówstwa Morskiego "Pokój" [zob. niżej: "Przemysł"].
W dniu 6 grudnia 1945 roku powstała w Tolkmicku (po Łęczu i Pogrodziu) komórka Polskiego Stronnictwa Ludowego (działało w latach 1945–1949), zwane też PSL mikołajczykowskim, w którym skupiły się wszystkie siły opozycyjne wobec obejmujących władzę komunistów. Władza [czytaj: bojówki Urzędu Bezpieczeństwa i PPR] stosowała wobec PSL-u działania represyjne oraz prowadziła indoktrynację społeczeństwa, które w konsekwencji doprowadziły do eliminacji [często fizycznej] prawicowych działaczy stronnictwa i (po sfałszowanych przez komunistów - z pomocą sowiecką - wyborach do Sejmu Ustawodawczego z 19 stycznia 1947 r.) przejęcie kierownictwa w PSL przez lewicowych działaczy z Józefem Niećko na czele. W listopadzie 1949 roku doszło do połączenia się PSL-u z prokomunistycznym Stronnictwem Ludowym (tzw. lubelskim) i utworzenie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (dalej:ZSL) - satelickiej partii Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (dalej:PZPR).
W połowie 1946 roku rozpoczęła swoją działalność w Tolkmicku Polska Partia Socjalistyczna (dalej:PPS), tzw. Odrodzona PPS (zwana również PPS "lubelską"), na której czele stanął Stanisław Sierankowski. W tym samym czasie kierownictwo w PPR objął Władysław Jezierski, kierownik tutejszej szkoły i dotychczasowy przewodniczący MRN. W dniu 15 grudnia 1948 roku nastąpiło połączenie, a faktycznie włączenie PPS do PPR i utworzenie PZPR.
Początkowo pieczę nad ogólnym bezpieczeństwem Tolkmicka i okolicy przejęła jednostka ówczesnej milicji wodnej (Milicja Morska), by wkrótce przekazać ją Strażnicy Wojsk Ochrony Pogranicza (działała w Tolkmicku do końca 1948 r.), która była jednostką Komendy Odcinka WOP nr 21 w Elblagu. Tolkmicka placówka liczyła 25 żołnierzy dowodzonych przez sierżanta Jana Chmielewskiego i znajdowała się przy ulicy Mazurskiej 15-17. W 1946 roku powstał w Tolkmicku posterunek Milicji Obywatelskiej, której dowódcami byli: Stagoń, Tuszkowski, a w latach 1948 - 1951 sierż. Marian Bebłacz. W 1946 roku powołano też w mieście Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej.
*[2]Nad wejściem do budynku posterunku MO widniał napis: "Milicja Obywatelska m. Tolemko".
*[3]Obradująca w dniach 1-3 czerwca 1946 roku Komisja Ustalania Nazw Miejscowości zatwierdziła ostatecznie nazwę Tolkmicko. Mimo tego Zarząd Miejski za zgodą Starosty wprowadził nazwę Świteź uzasadniając : "nazwa powyższa na razie tymczasowa, w przyszłości zostanie zatwierdzona na stałe, albowiem ma przypominać stale utracone niedawno jezioro Świteź". (A.Wełniak, op. cit., s.184.)
*[4]Dopiero wiosną 1946 roku oddano do użytku, po remoncie, linię wysokiego napięcia.
*[5]Wodociągi uruchomiono w lecie 1947 roku, a w 1949 roku przeprowadzono ich kapitalny remont. Uruchomiono 13 hydrantów, 2 pompy publiczne i wieżę ciśnień.
*[6]Najbardziej ucierpiało śródmieście. Wiele zniszczonych budynków rozebrano. Taki los spotkał budynek ratusza - zob. galeria. W 1946 r. w Tolkmicku było 270 budynków, które mogły być przydzielone osiedleńcom, jednak wszystkie wymagały remontu.
Zarząd Miejski
latach 1945-1950 istniał w Tolkmicku dualistyczny system organów administracji terenowej. Obok Zarządu Miejskiego, reprezentującego administrację rządową, funkcjonowała Rada Narodowa. Na czele Zarządu Miejskiego stał burmistrz. Od wiosny 1945 do 10 maja 1949 roku funkcję burmistrza pełnił Bolesław Żytyński *[7], następnie do 1950 roku burmistrzem był Walenty Wójcik. W lutym 1946 roku ukonstytuowała się pierwsza Miejska Rada Narodowa. Jej przewodniczącym został nauczyciel miejscowej szkoły, przewodniczący PPR, Władysław Jezierski. Zmiany na tym stanowisku były dość częste. Kolejno funkcję tę pełnili: od lutego 1946 roku - Stanisław Lont, od 17 kwietnia 1950 - Jan Kostrzewa, od 24 czerwca 1950 - Walenty Wójcik, od 27 kwietnia 1951 - Julian Niewiadomski, od 15 września 1953 - Marian Mazurkiewicz, od 19 listopada 1956 - Stanisław Bednarski, od października 1957 - Brunon Żuchowski, od 30 października 1958 - Jan Chmielewski, od 28 listopada 1960 - Alojzy Malinowski, od 29 października 1964 - Czesław Michalski, od 20 grudnia 1966 do 1974 roku - Jan Nowocień.
Pokaz pożarniczy na Placu Wolności, 19 maja 1961 r.
W skład rady wchodzili mieszkańcy miasta. Miejską Radę Narodową interesowała problematyka typowo miejska, a więc wodociągi, zasoby lokalowe, ulice, remonty, utrzymanie czystości, oświetlenie miasta i inne. Uchwalała ona budżet i plan gospodarczy oraz raportowała sprawozdania z ich wykonania. Do 1950 roku jej rola sprowadzała się głównie do kontroli społecznej. W latach 1950-1958 formalnie otrzymała szereg uprawnień, ale nadmierna centralizacja systemu zarządzania praktycznie uniemożliwiała jej podejmowanie uchwał dotyczących istotnych problemów miasta. Dopiero po 1958 roku rada stała się gospodarzem terenu w szerokim tego słowa znaczeniu.
Od 1975 roku kompetencje MRN przejęła Rada Narodowa Miasta i Gminy Tolkmicko, której przewodniczyli: Piotr Mnich (w latach 1975-1978), Zygmunt Adamski (w latach 1978-1982), Aleksandra Ossowska (w latach 1982-1988), ponownie Piotr Mnich (w latach 1988-1989), Jadwiga Jabłońska (w latach 1990-1994), Jerzyka Ciesielska (w latach 1994-1997), Antoni Bramowicz (w latach 1997-1998), Marek Zamojcin (w latach 1998-2002), Anna Pawlak (w latach 2002-2006). Przewodniczącymi Rady Miejskiej Tolkmicko byli: Dorota Chamczyk (w latach 2006-2010), Maria Wodzianicka (w latach 2010-2014). Funkcje naczelników gminy sprawowali: Henryk Wiącek (w latach 1975-1978), Stanisław Lewon (w latach 1978-1982), Czesław Handrowski (w latach 1982-1984), Benedykt Lewandowski (w latach 1984-1986), Henryk Kozicki (w latach 1986-1990). Burmistrzami Miasta i Gminy Tolkmicko byli: Sławomir Sadocha (w latach 1990-1993), Ryszard Wójciak (w latach 1993-1998), Zbigniew Gzowski (w latach 1998-2001), Mirosław Rydzewski (w latach 2001-2006).
Burmistrz Miasta Tolkmicka od 2006 roku do chwili obecnej (2016) Andrzej Lemanowicz, wice-burmistrz Józef Zamojcin.
*[7]Członek Morskiej Grupy Operacyjnej, która od marca 1945 roku zabezpieczała mienie poniemieckie oraz organizowała podwaliny polskiej administracji w Elblągu.
Fragment sprawozdania Zarządu Miejskiego w Tolkmicku z dn. 29.04.1946 r. do Starostwa Powiatowego w Elblągu.
(Oryginalna pisownia)
[...]Zarząd Miejski donosi, iż od czasu złożenia ostatniego sprawozdania z dnia 22.III.46r. Ldz.58/46 na terenie m. Tolkmicka życie społeczno-gospodarcze znacznie się ożywiło a mianowicie:
Ogólna liczba ludności polskiej wzrosła do liczby 452, ludność niemiecka bez zmian tj. 624.
W dniu 15.4.46r. odbyło się przy udziale Pełnomocnika Obwodowego R.P. Starosty Powiatowego oficjalne otwarcie linii kolejowej z przybyciem pierwszego osobowego pociągu wraz z Władzami kolejowymi Dyrekcji Kolei Państwowych w Olsztynie, na odcinku Elbląg-Tolkmicko-Framburg. Pociąg został powitany przez oddział stacjonującego Wojska polskiego W.O.P.U., organizacje polityczne i społeczne, przy udziale licznych rzesz tut. społeczeństwa.
W dniu 18 kwietnia rb. Minister ob. [Eugeniusz] Kwiatkowski wraz z Pełnomocnikiem Rządu przeprowadzili lustrację m. Tolkmicka, interesując się żywo ogólnymi sprawami gospodarczymi, oczyszczeniem miasta z gruzów, oraz remontem i odbudową najbardziej wysuniętego z całego powiatu m. Tolkmicko.
[...]Ustosunkowanie się miejscowej ludności do organów Władz Bezpieczeństwa - bez zmian t.zn. lojalna.
Burmistrz
[odręczny podpis]
Żytyński Bolesław
(Źródło: APE, SPE , nr 25, poz.108, k.63.)
Działalność władz gminnych w latach 1945-1954
gminie wiejskiej Tolkmicko [zob. temat] władzę wykonawczą pełnił, mający charakter samorządu lokalnego, Zarząd Gminy z wójtem na czele *[8], zaś władza uchwałodawcza leżała w rękach Gminnej Rady Narodowej (dalej:GRN). W styczniu 1948 roku w skład gminy Tolkmicko-wieś, wchodziło 36 miejscowości, w tym gromady: Asnykowo, Krynica Morska, Moniuszkowo, Przybyłów, Chojnowo, Śródborze. W 1951 roku gminę Tolkmicko Stanowiło 5 gromad: Chojnowo, Łysica (Krynica Morska), Nowinka (Asnykowo), Przybyłowo (Przybyłów), Pogrodzie (Nowy Kościół, Moniuszkowo). Nie istniała już wtedy samodzielna gromada Kadyny (Śródborze), która teraz wchodziła w skład gromady Chojnowo.Zgodnie z zarządzeniem Głównego Tymczasowego Zarządu Państwowego oraz na podstawie art.7 Ustawy z dnia 6 mają 1945 roku:
Zarząd Gminy Tolkmicko został mianowany z dniem 1 kwietnia 1946 roku zarządcą nieruchomości opuszczonych i porzuconych znajdujących się na terenie gminy wiejskiej Tolkmicko, z tym że przejmuje w zarząd wszystkie domy mieszkalne i place niezabudowane, jak i ze zburzonymi budynkami.
(Dz. U.R.P. Nr.17, poz.97.)
W 1950 roku zlikwidowano kojarzone z kapitalizmem samorządy lokalne (Zarząd Gminy, Starostwa na poziomie powiatu itp.), ich kompetencje przejęły Prezydia Rad Narodowych.
W 1946 roku kilkakrotnie dokonywano zmian na stanowisku wójta. Byli nimi kolejno: Bartnik, Ignacak, Ostrowski – wszyscy byli oceniani negatywnie. Przypisywano im brak zainteresowania sprawami gminy, brak podejmowania działań, skłonności do defraudacji oraz brak umiejętności. Przeprowadzono również reorganizację pracowników Zarządu Gminnego, gdyż poprzednicy okazali się być wrogami ustroju.
Pierwszego września wójtem zostaje Stanisław Jasiński, na temat którego wydano już pozytywnie brzmiącą opinię głoszącą, że jest wyrobiony społecznie, politycznie, nosi się dobrą opinią wśród tutejszych mieszkańców za co zasługuje na wielkie uznanie.
(APE, GRNT, Protokoły posiedzeń Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Tolkmicku z roku 1949, syg. 12/33, k. 33-34.)
Pełnił on swój urząd aż do chwili przejęcia kompetencji Samorządu Gminnego przez Prezydium GRN, co nastąpiło w dniu 22 czerwca 1950 roku. Prezydium ukonstytuowało się najpóźniej w sierpniu (z tego miesiąca pochodzi pierwszy z protokołów) 1947 roku. Przewodniczącym był Franciszek Kaczyński (przed nim funkcję przewodniczącego Prezydium pełnili przewodniczący GRN), który zrezygnował ze stanowiska w kwietniu 1951 roku (decyzję motywował chęcią przeniesienia się do Elbląga, gdzie chciał współpracować ze swoimi, „będącymi na stanowiskach” dziećmi). Miejsce Kaczyńskiego zajął Kazimierz Tyczyński, który został zwolniony ze stanowiska w końcu sierpnia 1952 roku, gdyż nie wykonuje swych zadań i źle się odnosił do robotników.
(APE, GRNT, Protokoły posiedzeń sesji GRN w Tolkmicku z roku 1952, syg. 12/19, k. 45, 52, 53.)
Następnie obowiązki przewodniczącego Prezydium pełniła, Urszula Liziniewicz (z racji sprawowanej przez nią funkcji zastępcy przewodniczącego), aż do grudnia 1952 roku, kiedy formalnie wybrano na to stanowisko Józefa Gąsiorowskiego, który obowiązki przewodniczącego pełnił do końca funkcjonowania Prezydium GRN w Tolkmicku. Protokół ostatniego posiedzenia tego ciała pochodzi z 11 grudnia 1954 roku.
Gminna Rada Narodowa w Tolkmicku, została utworzona (wrzesień 1946 r.) z pewnym opóźnieniem w stosunku do podobnych organów, które powstały już na sąsiednich terenach. Główną przeszkodę opóźniającą upatrywano w braku płynności ówczesnych tworów administracyjnych, ciągłe zmiany wójtów i sekretarzy. Trudne jest dziś do ustalenia, czy w 1946 roku odbywały się posiedzenia GRN, oraz jakie podejmowano na nich ustalenia, gdyż pierwsze zachowane protokoły z jej posiedzeń datowane są dopiero na styczeń roku następnego.
Do podstawowych i najważniejszych celów GRN zaliczano początkowo próbę udzielenia pomocy osadnikom. Jej działalność przejawiała się wstępnie w rozdziale koni i bydła dla ludności czy też w kontroli podatków (np. rowerowego), zwalniania z obowiązku szarwarku jako wynagrodzenie za udział w posiedzeniach Rady. W kwietniu 1948 roku członkowie Rady uchwalili, iż w ramach rekompensaty „za stracony czas”, otrzymywać będą dietę z budżetu w wysokości 100 zł na osobę, za każde posiedzenie. W świetle przeprowadzonej w tamtym okresie lustracji, dotyczącej m.in. oceny ich pracy (podobnie jak członków Prezydium) radni wypadli negatywnie. Stwierdzono wówczas między innymi, że członkowie GRN i PGRN nie interesują się sprawami gminy, działają właściwie jedynie dzięki obecności i aktywności sekretarza gminy, nie są aktywni w komisjach, a także nie znają przepisów.
(APE, 37/246, k. 11.)
Gmina Tolkmicko-wieś (mimo nazwy), nie posiadała w swojej pieczy zarządu nad samym miastem Tolkmickiem (miasto miało własny zarząd MRN z burmistrzem na czele). Jej związki z Tolkmickiem, jako lokalnym centrum, były jednak spore. Tutaj mieściła się np. siedziba zarządu gminy wiejskiej. Po likwidacji Spółdzielni Gospodarczo-Społecznej w 1959 roku, były plany przeniesienia gminy do Pogrodzia (wówczas Nowy Kościoł), gdyż uznawano je za faktyczne centrum gminy, wokół którego w niewielkiej odległości (od 2 do 4 km) usytuowana była większość (poza Krynicą Morską (ok 9 km) i Kadynami) wchodzących w jej obręb gromad [zob. temat].
W 1949 roku siedziba Gminnej Rady Narodowej mieściła się w budynku przy ulicy Świętojańskiej 22 w Tolkmicku. Przy wejściu do tego budynku wisiała tablica z napisem Gminna Rada Narodowa Tolkmicko-wieś. W skrzynce, która pierwotnie miała służyć jako "skrzynka zażaleń", przechowywano klucz do kancelarii Zarządu Gminnego.
W 1954 roku dokonano zmian administracyjno-terytorialnych, mających zbliżyć władzę do mas, budując między nimi większą więź. Gmina Tolkmicko została podzielona, z większej części *[9] przynależących do niej wsi powstała gromada Pogrodzie. Miejsce Gminnej Rady Narodowej przejęła Gromadzka Rada Narodowa, a jej pierwszym zanotowanym przewodniczącym (właściwie stojącego na czele Prezydium GRN) był Stanisław Pałka.
*[8]Zarząd Gminy Tolkmicko-wieś powołano we wrześniu 1945 roku, wśród organizatorów znalazł się pierwszy jego wójt Kościuch, oceniany później przez lokalne władze negatywnie (zarzucano mu szabrownictwo, działanie przede wszystkim w swoim interesie, ze szkodą dla osadników). (APE, 12/17, k.54.)
*[9]Wcześniej, w latach 1951-1954, najwięcej (bo 10) miejscowości gm. wiejskiej Tolkmicko należało do gromady Chojnowo.
Rolnictwo
Tolkmicku nie było typowych gospodarstw rolnych. Przeważały małe działki, które w latach 50. i 60. stanowiły dodatkowe źródło dochodu rodzin utrzymujących się z pracy w przemyśle i rybołówstwie. W latach 1951-1956 na terenie miasta istniała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna Nowy Sad. Została założona przez dziesięciu mieszkańców Tolkmicka. W 1953 roku miała już 23, a w latach następnych 33 członków. Początkowo do spółdzielni należało 48 ha, a w 1956 roku 409 ha gruntów. Prowadzono hodowlę bydła, koni, trzody chlewnej, a przede wszystkim owiec. Prowadzono gospodarstwo ogrodnicze i warzywnicze. Była to jedna z najlepszych spółdzielni w powiecie elbląskim. Jednak na przełomie lat 1956-57 po VIII Plenum KC PZPR, na którym poddano krytyce m.in. gospodarowanie i organizację spółdzielczości rolniczej, spółdzielnię w Tolkmicku rozwiązano.
Komunikacja i łączność
od koniec listopada 1945 roku Referat Osiedleńczy zwrócił w swoim sprawozdaniu uwagę na fakt, że na skutek braku komunikacji kolejowej, Tolkmicko nie jest dostatecznie wykorzystywane w akcji osiedleńczej. Oficjalne otwarcie tej ważnej drogi nastąpiło dopiero 15 kwietnia 1946 roku. Linia kolejowa z Elbląga przez Tolkmicko do Braniewa miała duże znaczenie gospodarcze, był to ważny środek komunikacji pasażerskiej, a przebiegając tuż przy wodach Zalewu Wiślanego była atrakcją turystyczną.W czerwcu 1946 roku rozpoczął w Tolkmicku działalność Urząd Pocztowy, którego naczelnikiem został Z. Barański.
Duże znaczenie dla komunikacji miasta ma sieć dróg bitych z Tolkmicka do Elbląga przez Suchacz, Łęcze i Pogrodzie. W 1953 roku zostały uruchomione linie PKS z Elblągiem *[10]. W październiku 1948 roku były w Tolkmicku 3 samochody osobowe, 4 ciężarowe, 3 motocykle i 1 motorower. (PAP Elbląg, SPE,nr 15: Sprawozdanie za trzeci kwartał 1948 r.)
W 1945 roku zarówno port w Tolkmicku, jak i tory wodne na Zalewie Wiślanym były zablokowane zatopionymi łodziami i barkami. W 1946 roku ekipa wrakowa Gdańskiego Urzędu Morskiego usunęła część wraków z portu. Dopiero w 1947 roku ekipa wrakowa Przedsiębiorstwa Robót Czerpalnych oczyściła ostatecznie basen portowy i tory wodne na Zalewie. W porcie jeszcze w latach 1946-47 uruchomiono przystań żeglugi pasażerskiej i otwarto połączenia żeglugowe statkami do Krynicy Morskiej. Z portu wywożono też barkami materiały budowlane, faszynę i konopie. Transport towarowy nie przybrał jednak większych rozmiarów. Tolkmicko stało się natomiast stałą stacją ratownictwa morskiego.
*[10]W 1968 roku na trzech trasach do Tolkmicka kursowało 14 autobusów, które przewoziły rocznie 425 tys. osób.
Religia
pierwszych latach po wojnie, w Tolkmicku i Pogrodziu mieściły się jedyne dwa kościoły rzymsko-katolickie w całym powiecie elbląskim. Działania wojenne nie spowodowały wielkich zniszczeń budynku i wnętrza tolkmickiego kościoła - pozostał on w formie, jaką miał po przebudowie na początku XX w.Pierwszym administratorem parafii tolkmickiej po II wojnie światowej (06.1945 - 06.1946) był ks. Eleazary Pieczykolan z zakonu bernardynów. W styczniu 1949 roku lokalna parafia liczyła 164 wyznawców. Od 1967 roku opiekę duszpasterską sprawują Salezjanie, którym 28 stycznia 1977 roku przekazano zarządzanie parafią p.w. Św. Jakuba Apostoła na stałe.
Wojnę przetrwał również budynk kościółka gminy ewangelickiej zbudowany w 1887 r. Obecnie należy do parafii polskokatolickiej p.w. Matki Bożej Anielskiej w Tolkmicku, która powstała w kwietniu 1946 r. Pierwotnie stanowiły ją głównie osoby przesiedlone z Opolszczyzny. Pierwszym proboszczem parafii był przybyły z Opolszczyzny ks. Stanisław Obara (w latach 1946-1965). Następnie funkcję proboszcza parafii polskokatolickiej pełnili: ks. Marian Bugalski (w latach 1965-1982), ks. Ryszard Roman Staniszewski (w latach 1982-1984), ks. Kazimierz Motyka (w latach 1984-1989), vacat (w latach 1989-1999), ks. mgr Kazimierz Klaban (od 1999 jako diakon, od 2009 proboszcz).
[...] W dniu 15 lipca 2006 w parafii obchodzono 60-lecie jej powstania. Gościem honorowym uroczystości był Zwierzchnik Kościoła bp prof. dr hab. Wiktor Wysoczański, który do parafii przybył wraz z Kanclerzem Kurii ks. inf. Ryszardem Dąbrowskim oraz z wieloma innymi duchownymi. Zwierzchnik Kościoła przewodniczył uroczystościom parafialnym i udzielił sakramentu bierzmowania grupie młodych ludzi.
(Źródło: Wikipedia)
Przemysł
iegdyś Tolkmicko było poważnym ośrodkiem przemysłowym powiatu elbląskiego. W 1967 roku 63% produkcji przemysłu tego powiatu pochodziło z zakładów tolkmickich.W pierwszych latach po II wojnie światowej dominującą rolę odgrywał przemysł rolno-spożywczy i ceramiczny. We wrześniu 1946 roku wznowiono produkcję w tolkmickim zakładzie majoliki artystycznej, należącym przed wojną do Augusta Caspritza (dawne Tolkemiten Erde / „Ziemia Tolkmicka”), pod nazwą Bałtyckie Zakłady Ceramiczne. Była to zorganizowana 30 lipca 1946 roku spółka miast Elbląga i Tolkmicka z kapitałem zakładowym 40 000 zł (na 40 udziałów; Elbląg - 25, Tolkmicko - 15). Zakładem kierował trójosobowy zarząd.
Zakupiono nowe maszyny oraz piece elektryczne do wypalania ceramiki, przygotowano zapas surowców, ściągnięto też do Tolkmicka specjalistów od ceramiki z prof. Gajewskim na czele. Pracowało tutaj w najlepszym okresie około sześćdziesiąt osób, produkując po 6 000 miesięcznie gotowych wyrobów. Uzyskano szereg zamówień, wydawało się, więc, że ze zbytem też nie będzie problemów. Jednak mimo optymistycznych prognoz zakład już w grudniu 1948 roku postanowiono zlikwidować. W stanie likwidacji pozostawał do 1952 roku produkując doniczki i sprzęt rybacki. Maszyny i urządzenia przejęły zakłady ceramiczne w Kadynach. Część pracowników przeszła tam także do pracy. W obiektach po BZC zorganizowano magazyny Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” oraz uruchomiono Wiejski Dom Towarowy.
W 1945 roku do Tolkmicka przybyli pierwsi osadnicy-rybacy, którzy zastali rybacki tabor pływający oraz inny sprzęt połowowy całkowicie zdewastowany. Wody Zalewu Wiślanego, a zwłaszcza port tolkmicki, usiane były licznymi wrakami. Port zablokowany przez około 10 szkunerów motorowo-żaglowych, zatopionych z ładunkiem amunicji, uniemożliwiał wejście jakimkolwiek jednostkom pływającym.
(G. Niewiadomski, op. cit., s.138.)
Mimo wielu przeciwności już w II półroczu 1945 roku rybacy wypływali na połowy ryb. W 1946 roku zorganizowano bosmanat i powołano kontrolera rybackiego. Powstała stacja ratownicza , umiejscowiona na prawobrzeżnym falochronie portu, która czuwała przez całą dobę nad bezpieczeństwem żeglugi. Uruchomiono rejsy statku pasażerskiego z Tolkmicka do Krynicy Morskiej.
W owym czasie powstaje też w Tolkmicku Ochotnicza Straż Pożarna, której pierwszym komendantem był W. Tchórzewski.
W 1947 roku powstało Zrzeszenie Rybaków Morskich. Nieco później powstała Spółdzielnia Rybołówstwa Morskiego (dalej: SRM) Pokój *[11] w której skład (od 1951) wchodziła Spółdzielnia Rybacka Mierzeja w Stegnie - powstała z połączenia spółdzielni Zalew i Fala. Spółdzielnia posiadała swoje bazy *[12] w Tolkmicku, Suchaczu, Kątach Rybackich, Krynicy Morskiej, Piaskach, Nowej Pasłęce i Fromborku. W 1959 roku spółdzielnia posiadała 209 łodzi o różnym przeznaczeniu. Łowiono wszystkie gatunki ryb słodkowodnych, ale dominowały węgorze, sandacze i leszcze. Spółdzielnia specjalizowała się też w eksporcie żywych węgorzy. Do 1956 roku prowadziła własną sieciarnię, w której produkowano sieci, siatki i żaki. W 1953 roku wybudowano w Tolkmicku ośrodek zarybieniowy. Spółdzielnia „Pokój” prowadziła w Suchaczu stawy zarybieniowe. W 1959 roku SRM zbudowała w porcie tolkmickim zakład przetwórstwa rybnego. W pierwszym roku, przy przeciętnym zatrudnieniu 29 osób, wyprodukowano 26,4 ton konserw rybnych. Z dniem 1 stycznia 1961 roku utworzono Spółdzielnię Pracy Przetwórstwa Rybnego Zalew. Jak podano w „Głosie Elbląga” z 16 października 1963 roku: ...wyprodukowano [w SPPR „Zalew”] już wiele ton konserw na rynek krajowy oraz na eksport. Między innymi do Anglii, USA, Francji i Włoch. Spółdzielnia "Zalew" wysłała 45 ton konserw wysokiej jakości.
(www.portel.pl)
W „Głosie Elbląga” z 9 października 1964 roku czytamy:
[...] Spółdzielnia "Zalew" konserwy rybne produkuje nie tylko na rynek krajowy, ale również na eksport. Tolkmickie konserwy rybne wysyłane są do 19 różnych krajów, a m.in. do Stanów Zjednoczonych, Anglii, Grecji, Finlandii i Rumunii. W bieżącym roku spółdzielnia wysłała już na eksport ponad 40 ton, a do końca roku wyśle jeszcze 60 ton różnych konserw rybnych.
Spośród 25 asortymentów zarówno w kraju, jak i za granicą dużą popularnością cieszą się takie konserwy rybne, jak: certa w pomidorach, węgorz w koperku i oleju oraz ryby wędzone. Niezależnie od eksportu, Spółdzielnia Przetwórstwa Rybnego "Zalew" w Tolkmicku wysyła na zaopatrzenie krajowe ponad 350 ton różnego rodzaju konserw.
(www.portel.pl)
Dostawy ryb z miejscowej Spółdzielni "Pokój" były niewystarczające, dlatego sprowadzano je z Fromborka, Kątów Rybackich, Tczewa, Gdyni i Gdańska. Dowóz ryb z odległych terenów znacznie podnosił koszty produkcji. Przeciętne zatrudnienie w spółdzielni utrzymywało się w granicach 96-106 osób (z lat 1961-1968).
Postanowieniem Sądu Rejonowego w Elblągu V Wydział Gospodarczy z dnia 26.09.1996 r., uchwałą Walnego Zgromadzenia z dnia 9.07.1996 r., Spółdzielnia Pracy Przetwórstwa i Rybołówstwa Morskiego Zalew w Tolkmicku zostaje postawiona w stan likwidacji. W latach 2000-2005 w ramach unijnego programu złomowano wiele jednostek rybackich na Zalewie Wiślanym. Obecnie (2014) w Tolkmicku można spotkać zaledwie siedem kutrów. Rybaków do zaprzestania działalności połowowej skusiły wysokie odszkodowania oraz możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę.
Na bazie poniemieckich zakładów zorganizowano Fabrykę Przetworów Owocowych, późniejsze Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego (dalej: ZPOW). W latach 1946-1948 zakładami zarządzała Spółdzielnia Spożywców Społem. Później podlegała Centrali Gospodarczej Spółdzielni Ogrodniczych w Warszawie, a na początku 1951 roku pod Ministerstwo Przemysłu Spożywczego i Skupu.
W 1945 roku fabryka została poważnie zniszczona. Na przełomie lat 1945/1946 przystąpiono do prac remontowych. W końcu maja 1946 roku zakłady gotowe były do rozpoczęcia produkcji, jednak brak surowca i energii elektrycznej spowodował, że fabrykę uruchomiono dopiero w końcu czerwca. Dostępnym wówczas surowcem były wiśnie i czereśnie. Dyrektorem zakładu był inż. Jan Ostrowski, a dyrektorem technicznym Kościanowski. Na początku czerwca 1948 roku w fabryce zatrudnionych było 56 pracowników, w tym 46 na stanowiskach robotniczych. W końcu czerwca liczba pracowników wzrosła do 67 osób, z czego 56 stanowili robotnicy.
W pierwszych latach produkowano wyroby słodzone; marmolady, dżemy, syropy. Maksymalna zdolność produkcyjna wynosiła w skali miesięcznej: 150 ton marmolady, 15 ton dżemów i 25 ton syropów. Jednak produkcja uzależniona była w dużej mierze od zapotrzebowania rynku, które wówczas wynosiło przeciętnie np. 50 ton marmolady i do 10 ton syropów. W 1949 roku rozpoczęto produkcję koncentratu pomidorowego - wstrzymano ją pod koniec lat 50., na skutek małej przydatności miejscowego surowca. W 1958 roku przedsiębiorstwo zaczęło produkcję konserw warzywnych (fasolka, groszek, ogórki), a w latach 60. warzywno-mięsnych. Rozwój produkcji pociągnął za sobą wzrost zatrudnienia *[13], w Zakładach Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego znalazła pracę ludność z Tolkmicka, okolicznych wsi, Elbląga i Fromborka.
W dniu 1 lutego 1991 roku ZPOW Tolkmicko przystąpiło do spółki z ZPOW Kwidzyn tworząc Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Kwidzynie.
W dniu 11 kwietnia 1995 roku w Warszawie wydano rozporządzenie [Dz.U.1995.45.233] ... w sprawie ustalenia terminu udostępnienia akcji (udziałów) należących do Skarbu Państwa w niektórych spółkach powstałych w wyniku przekształcenia przedsiębiorstw państwowych. Wśród spółek oddanych do prywatyzacji znalazło się Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Tolkmicko Sp. z o.o. W 1996 roku tolkmickie PPOW przestało istnieć. Nowym właścicielem została polsko-fińska spółka Lannen Polska Sp. z o.o., która ograniczyła się do produkcji mrożonek. Od 1998 roku właścicielem przedsiębiorstwa jest MASFROST Sp. z o.o., produkująca mrożonki warzyw, owoców i produkty warzywne pakowane w puszkach i słoikach. Zakład produkcyjny wyposażony jest kompletne w linie do produkcji grochu, kukurydzy, fasoli i warzyw korzennych oraz linie do pakowania warzyw mrożonych. We września 2013 roku doszło do zakupu przez Grupę TOP FARMS 97% udziałów MASFROST Sp. z o.o. w Tolkmicku.
*[11]Spółdzielnia Rybołówstwa Morskiego „Pokój” powstała po połączeniu Spółdzielni „Barkas” z Tolkmicka ze Spółdzielnią „Ignalino” z Fromborka. Początkowo siedziba spółdzielni była we Fromborku.14 października 1951 r. przeniesiono ją do Tolkmicka.
*[12]Od 1962 r. Spółdzielnia „Pokój” posiadała bazy wyłącznie w Tolkmicku, Suchaczu, Kamienicy Elbląskiej, Krynicy Morskiej i Piaskach.
*[13]W 1968 roku pracowały w ZPOW 524 osoby - głównie kobiety.
Handel i usługi
sprawozdaniu Starostwa Powiatowego w Elblągu za okres od 16 maja do 10 czerwca 1945 roku [PAP Elbląg, SPE, Nr 12] czytamy, że w Tolkmicku uruchomiono w tym czasie placówki spółdzielni spożywców, spółdzielnię rybacką i stołówkę miejską (w końcu listopada 1945 r. korzystały z niej 24 osoby). W początkowym okresie powstawały głównie prywatne placówki handlowe: 2 lipca 1946 roku funkcjonowały w Tolkmicku 3 prywatne piekarnie, zakład fryzjerski, 2 zakłady szewskie, 4 sklepy oraz warsztat naprawy narzędzi i maszyn rolniczych.
W dniu 1 czerwca 1946 roku Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa uruchomiła w Tolkmicku swój sklep. W lutym 1948 roku pracowały tutaj 4 piekarnie (piąta piekarnia była nieczynna), 2 zakłady masarskie i 7 sklepów.
Wykaz zakładów przemysłowych, rzemieślniczych i handlowych Tolkmicka Źródło:PAP Elbląg, SPE, nr 33. |
|
Nazwa lub rodzaj zakładu |
Liczba zatrudnionych |
Handlowa Spółdzielnia Rybna |
12 |
d 1945 roku działała Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa. W 1948 roku została przemianowana na Spółdzielnię "Samopomoc Chłopska", która stopniowo rozszerzała zakres i zasięg działania. Założycielami jej byli m.in. J. Słupik, S. Słoża, M. Wysocki. Prezesem był Niewęgłowski, a wiceprezesem Iracki. W wyniku kolejnej reorganizacji powołano wspólną spółdzielnię dla Suchacza i Tolkmicka. Spółdzielnia w 1952 roku prowadziła sprzedaż detaliczną, zaopatrywała w narzędzia i maszyny rolnicze, a także w nawozy i ziarno siewne. Prowadziła produkcję piekarniczą i masarniczą, trudniła się skupem zboża, ziemniaków, żywca i drobiu, surowców i mleka. W tym czasie Gminna Spółdzielnia
"Samopomoc Chłopska" posiadała 14 sklepów, 3 piekarnie, 4 gospody, rozlewnię piwa (zlikwidowana w 1962 r.) oraz liczne magazyny. W 1955 roku Spółdzielnia zatrudniała 120 osób. W 1959 roku została zreorganizowana i przejęta przez Zakład Handlu z siedzibą w Elblągu. W Tolkmicku pozostały placówki handlowe i produkcyjne.
W 1965 roku w Tolkmicku było 17 punktów sprzedaży detalicznej i 3 zakłady gastronomiczne. W latach 1965-1968 wybudowano magazyny: węglowy, zbożowo-nasienny, maszyn rolniczych, materiałów budowlanych i pasz treściwych.
Tolkmicki młyn zapewne istniał już w czasach Zakonu. Świadczą o tym przywileje nadane miastu. Młyn znajdował się dawniej na Krickelberge, około 1 km od Tolkmicka. Mówią o tym odnalezione niegdyś fundamenty fundamentów. W czasach polskich (po 1466) przy wałach miejskich wykonano śluzę, ze strumienia przy mieście poprowadzono kanał a przed murami zbudowano młyn. Wieść głosi. że kanał młyński miał zbudować sam Mikołaj Kopernik (*1473, †1543), chociaż nie ma na to dowodów. Jeszcze w czasach Zakonu dla młyna założono siedem stawów. Dzisiaj istnieje tylko jeden, pozostałe zamieniły się w łąki. Po drugiej wojnie światowej, w czerwcu 1945 roku tolkmicki młyn parowy przechodził remont (w latach 30. XX w. jego właścicielem był Ferdynand Wichmann), po którym został on częściowo uruchomiony - działał tylko jeden z dwóch kamieni młyńskich. W dniu 18 sierpia 1945 roku nadano mu nazwę "Tolemko". Początkowo był on własnością Spółdzielni Rolniczo-Handlowej, a następnie był pod zarządem Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska". W pierwszym okresie swej działalności, młyn nie wykazał żadnych dochodów (wydatki na remont, niskie stawki za przemiał urzędowy). W 1947 roku młyn tolkmicki uzyskał najwyższą wydajność w powiecie elbląskim, przemiał dzienny wynosił 23 tony (drugi w kolejności młyn w Elblągu przerabiał zaledwie 8 ton), natomiast przemiał roczny wynosił około 6000 ton. Bywały jednak okresy, kiedy młyn wykazywał zbyt małą wydajność, jak to miało miejsce w 1950 roku. Było to spowodowane awarią mechanizmów młyna.
[...] Narzekania na pracę młyna w Tolkmicku pojawiły się i później. Wyliczono, iż młynarze sypią dobre zboże wraz ze złym, co psuje jakość mąki, załatwiają niektórych interesantów poza kolejnością, pobierają dodatkowe opłaty w zbożu, wydają inny rodzaj mąki niżby się to rolnikowi należało z tytułu dostarczonego przez niego zboża itp.
(K. Kaliszuk, op. cit., s. 154.)
W 1966 roku w tolkmickim młynie Powiatowa Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" uruchomiła mieszalnię pasz treściwych. W 1968 roku oddano do użytku pawilon gastronomiczny ("Fregata") na 110 miejsc.
Ochrona zdrowia
1945 roku wybuchła w Tolkmicku epidemia tyfusu. W związku z tym władze powiatowe i miejskie zorganizowały szpital zakaźny o 40 miejscach. Chorym zapewniono pełną opiekę lekarską. W miesiącach letnich wszystkie miejsca w szpitalu były zajęte. Na przełomie 1946/1947 szpital zlikwidowano, a na jego miejscu utworzono Dom Dziecka. W 1946 roku zorganizowano stałą placówkę służby zdrowia. Prowadził ją felczer Mieczysław Rode. W połowie lat 50. do Tolkmicka przybył dentysta, a nieco później lekarz medycyny. W 1968 roku miasto posiadało ośrodek zdrowia, aptekę i punkt położniczy. Służbę zdrowia stanowili: lekarz medycyny, lekarz dentysta, dwie pielęgniarki i inspektor sanitarny, którym został wyżej wspomniany felczer Rode. Niezależnie od tego większe zakłady pracy miały własne punkty medyczne.W 1972 roku otwarty został zakład opieki dla nieuleczalnie chorych ze 100 miejscami (obecnie Dom Pomocy Społecznej).
Szkolnictwo
rganizację nauczania rozpoczęto już w drugiej połowie 1945 roku. Zajął się tym przybyły z województwa warszawskiego nauczyciel Władysław Jezierski. W dniu 15 listopada tr. 27 dzieci rozpoczęło pierwszy rok szkoły. Zajęcia odbywały się w pomieszczeniach zastępczych w budynku przy ulicy Elbląskiej 14, ponieważ budynek szkoły był poważnie uszkodzony. W styczniu 1946 roku do szkoły uczęszczało 36 dzieci, a we wrześniu liczba ta wzrosła do 112 dzieci - uczniów podzielono na 7 grup. W tym czasie do szkoły przybyło 2 nauczycieli. Począwszy od 8 stycznia 1946 roku w ramach likwidacji analfabetyzmu zorganizowano pierwsze kursy wieczorowe dla dorosłych *[14], w których brało udział 48 osób.Wiosną 1946 roku przeprowadzono przy pomocy rodziców i uczniów prowizoryczny remont właściwego budynku szkolnego przy ulicy Szkolnej 20. Budynek wymagał kapitalnego remontu; miał poważnie uszkodzony dach, do ogrzewania wykorzystano piece z bunkrów poniemieckich (centralne ogrzewanie uruchomiono dopiero w 1949 r.). W 1947 roku Stanisław Lont, nowy kierownik szkoły, zdecydował o przeniesieniu zajęć lekcyjnych do remontowanego budynku. W sierpniu tego roku szkoła posiadała: 60 ławek szkolnych, 6 stołów, 4 katedry, 2 tablice, 1 szafę na książki oraz 1 szafkę apteczną. W czasie wakacji w szkole zorganizowano pierwszą kolonię letnią dla dzieci. W 1948 roku, ze środków Koła Rodzicielskiego, zakupiono: książki, mapy, aparat radiowy oraz umeblowano jedną izbę lekcyjną, a jedną wyposażono w pomoce naukowe do nauki chemii i fizyki.
Dopiero w latach 1956-1963 przeprowadzono w budynku szkolnym gruntowny remont. Sąsiedni plac po rozebraniu zniszczonych budynków zamieniono na boisko szkolne - zimą i w czasie niepogody lekcje wychowania fizycznego odbywały się na korytarzu szkolnym lub w izbach lekcyjnych. W roku szkolnym 1960/61 w tolkmickiej szkole pracowało 12 nauczycieli, którzy uczyli wówczas (w systemie zmianowym) 548 uczniów. W grudniu 1960 roku, w ramach akcji „Tysiąc szkół na Tysiąclecie”, powstał w Tolkmicku Społeczny Komitet Budowy Szkoły Tysiąclecia przy ulicy Szpitalnej.
W lipcu 1962 roku położono kamień węgielny pod budynek „tysiąclatki” *[15], który w dniu 10 grudnia 1963 roku został oddany do użytku. Był to nowoczesny budynek wraz z pełnowymiarową salą gimnastyczną *[16], zapleczem kuchennym i biurowym. Szkołe nadano imię Jana Bażyńskiego oraz Nr 2. W roku szkolnym 1962/63 uczęszczało do niej 310 uczniów i była kierowana przez Janusza Grakowicza. Do „jedynki” przy ulicy Szkolnej, kierowanej przez Piotra Mnicha, uczęszczało wówczas 316 uczniów. Szkoła w dniu 19 listopada 1967 roku otrzymała imię Mikołaja Kopernika oraz sztandar ufundowany przez społeczność Tolkmicka.
W roku szkolnym 1968/69 do obu szkół podstawowych w Tolkmicku uczęszczało 584 uczniów (rok wcześniej było 604 uczniów i 30 absolwentów), a szkoły opuściło 60 absolwentów. W roku tym szkoły zatrudniały 23 nauczycieli. Posiadały dobrze wyposażone gabinety: fizyczno-chemiczny, biologiczny, historyczno-geograficzny, 2 gabinety zajęć praktyczno-technicznych, 3 klasy-pracownie, 2 świetlice, biblioteki, czytelnię i 2 sale gimnastyczne.
W latach 1946-1968 tolkmickie szkoły opuściło 650 absolwentów.
Decyzją władz oświatowych w dniu 1 stycznia 1973 roku obie Szkoły Podstawowe (Nr 1 i Nr 2) zostały połączone, tworząc Zbiorczą Szkołę Gminną w Tolkmicku. Od 1 września tego roku w budynku przy ulicy Szkolnej (tzw. „A”), uczyli się uczniowie klas od I do IV, natomiast w budynku („B”) przy ulicy Szpitalnej 6, uczniowie klas V-VIII.
Po reformie oświaty w 1998 roku utworzono sześcioletnią Szkołę Podstawową Nr 3 im. Mikołaja Kopernika przy ulicy Szpitalnej 6 oraz (od 1999) Publiczne Gimnazjum im. Jana Pawła II przy ulicy Szkolnej 20.
*[14]Kursy trwały do 1950 r. W latach póżniejszych prowadzono kursy dokształcające dorosłych w zakresie szkoły podstawowej. Jesienią 1950 r. prowadzono zajęcia w klasie szóstej dla 15 osób, głównie pracowników umysłowych. W 1957 r. zorganizowano zamknięty kurs na poziomie klasy siódmej. Ogółem w latach 50. na 8 kursach ukończyło szkołę podstawową 61 osób. W latach 1958/59 istniał Uniwersytet Powszechny - " instytucja szerzenia oświaty, dostępna dla wszystkich bez względu na wiek i wykształcenie. Ich głównym celem była popularyzacja wiedzy oraz rozwijanie aktywności kulturalnej wśród szerokich kręgów społeczeństwa. (...) Pierwszy Uniwersytet Powszechny TWP powstał w 1956 roku w Bydgoszczy. Pod koniec lat pięćdziesiątych działało w kraju już blisko 800 Uniwersytetów Powszechnych, głównie w środowisku wiejskim. Były to uniwersytety o charakterze ogólnym, realizujące cykle zajęć z różnych dziedzin wiedzy wybieranych w miarę dowolnie przez słuchaczy i kierowników placówek." (Wikipedia)
*[15]Ze względu na wyż demograficzny budowa placówek oświatowych stała się koniecznością. Hasło budowy ”tysiąclatek” rzucił Władysław Gomułka 24 września 1958 roku. Były to szkoły-pomniki Tysiąclecia Państwa Polskiego. Oficjalnego otwarcia tolkmickiej „tysiąclatki” dokonano 21 grudnia 1963 r. Była to pierwsza szkoła 1000-lecia w powiecie elbląskim o kolejnym numerze 641/1000.
*[16]W 1975 roku przy szkole wybudowano pełnowymiarowe, asfaltowe boisko do piłki ręcznej.
Dom Dziecka
rzez krótki okres był w Tolkmicku Dom Dziecka. Powstał w drugiej połowie 1946 roku, a jego kierownikiem był ww. W. Jezierski. W 1947 roku przebywało w nim 36 sierot. W 1948 roku tolkmicki Dom Dziecka został zlikwidowany, a jego budynek zamieniono na mieszkania.Kultura
o II wojnie światowej Tolkmicko było pozbawione tradycji kulturalnych. Dawni mieszkańcy miasta - Niemcy - wyjechali. Przybywający tu osadnicy pochodzenia polskiego reprezentowali różne zwyczaje i fakt ten wywarł niewątpliwe piętno na późniejszym rozwoju placówek kulturalnych, a zwłaszcza na repertuarze zespołów śpiewaczych i tanecznych.W pierwszym okresie zakładano świetlice, których organizatorami były głównie partie polityczne (Polska Partia Robotnicza i Polska Partia Socjalistyczna miały swoje świetlice w 1947 r.) i organizacje młodzieżowe (Związek Walki Młodych miał swoją świetlicę w 1947 r.). W połowie 1946 roku otwarto świetlicę przy Kapitanacie Portu i posterunku Milicji Obywatelskiej. W 1948 roku swoje świetlice zorganizowały: Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, Fabryka Przetworów Owocowych oraz Liga Kobiet. Istniał w tym czasie również Dom Ludowy. W placówkach tych nie prowadzono szerszej działalności kulturalno- oświatowej. Odbywały się w nich głównie zebrania i zabawy. W latach późniejszych część świetlic zlikwidowano (w 1950 r. czynnych było 5 świetlic).
W 1948 roku powstał w Tolkmicku amatorski zespół "Diana", który organizował większe imprezy, np. dożynki, Święto Morza, wieczory poezji i prozy. W mieście działały amatorskie kółka teatralne, zespoły taneczne i śpiewacze.
W latach 1953/56 intensywnie pracowały zespoły artystyczne przy Spółdzielni Rybołówstwa Morskiego "Pokój". W chórze, zespole estradowym i tanecznym uczestniczyło 49 osób. Jednak z powodu braku środków finansowych zespoły te zostały rozwiązane.
Od lutego 1958 do 1963 roku działał w Tolkmicku klub "Echo" (przeszedł w zarząd Przedsiębiorstwa Upowszechniania Prasy i Książki "Ruch"). Prowadził on wszechstronną działalność. Założono m.in. kółko fotograficzne, organizowano wieczory dyskusyjne przy telewizji *[17], prowadzono uniwersytet Towarzystwa Wiedzy Powszechnej.
Najtrwalsza okazała się działalność świetlicy przy Zakładach Przetworów Owocowo-Warzywnych. Początkowo funkcjonowała w budynku administracyjnym zakładów. W 1955 roku ulokowano ją w budynku, w którym miało siedzibę kino. Po wybudowaniu Miejskiego Domu Kultury świetlicę ZPOW zlikwidowano.
W 1964 roku powstał Społeczny Komitet Budowy Domu Kultury, a w 1965 roku rozpoczęto jego budowę. Okazały budynek został wzniesiony w roku następnym przez Zakład Gospodarki Mieszkaniowej. Koszt budowy (bez wyposażenia) wyniósł 2,4 miliona złotych. Piątą część kosztów pokryli mieszkańcy Tolkmicka. Kwotę 1,6 miliona złotych otrzymano ze środków Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. Uroczystego otwarcia Miejskiego Domu Kultury (dalej:MDK) dokonano 24 lipca 1966 roku.
W obiekcie znalazła się sala widowiskowa (300 miejsc), pomieszczenia dla kół zainteresowań, na bibliotekę, salę gier i kawiarenkę. W 1968 roku w MDK pracowały: zespół recytatorski, teatr poezji, zespół plastyczny i wokalny.
Miasto nie posiadało początkowo stałego kina. Od 1948 roku przyjeżdżało raz w miesiącu kino objazdowe. W 1950 roku uruchomiono stałe kino "Postęp" w Domu Ludowym, które po modernizacji w 1956 roku liczyło 150 miejsc. W marcu 1968 roku kino przeniesiono do MDK *[18] (otrzymało nazwę "Korab").
*[17]W 1960 roku w Tolkmicku było zarejestrowanych 5 telewizorów. W 1968 roku liczba ta wzrosła do 415 odbiorników.
*[18]Obecnie Miejsko - Gminny Ośrodek Kultury.
Biblioteka
grudniu 1948 roku powołano do życia Miejską Bibliotekę w Tolkmicku z siedzibą w „Domu Rybaka” przy ulicy Portowej 36. W 1954 roku bibliotekę przeniesiono do większego lokalu przy ul. Portowej 2, gdzie funkcjonowała do 1966 roku, kiedy to przeniesiona została do Miejskiego Domu Kultury przy ul. Świętojańskiej 1. Od 1968 roku obowiązki dyrektora Biblioteki pełniła Daniela Bukowska (do końca 2000 r.). W 1972 roku placówka została przemianowana na Bibliotekę Publiczną Miasta i Gminy Tolkmicko. Wraz z powiększaniem się księgozbioru oraz liczby czytelników w 1982 roku podjęto decyzję o utworzeniu Oddziału dla Dzieci w Pawilonie Sportowym przy ul. Szpitalnej 4, a następnie pozyskano samodzielny budynek przy ul Świętojańskiej 20. Bibliotece nadano imię Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. W grudniu 1990 roku Oddział dla Dzieci otrzymał samodzielny lokal w budynku sąsiadującym z biblioteką macierzystą tworząc z nią jeden kompleks biblioteczny. W 1991 roku decyzją władz samorządowych Biblioteka została włączona w strukturę Tolkmickiego Ośrodka Kultury i utraciła na dziesięć lat swoją tożsamość oraz autonomię. Zmianę statusu Biblioteki przyniosła dopiero uchwała Rady Miejskiej z dnia 28 września 2000 roku. Na jej podstawie dokonano podziału Tolkmickiego Ośrodka Kultury i wyłączono z jego struktur Bibliotekę, która z dniem 1 stycznia 2001 roku zaczęła ponownie działać jako samodzielna instytucja.
Sport i turystyka
iasto Tolkmicko ma stadion sportowy zbudowany w czynie społecznym w latach 60. W 1965 roku miejscowy Klub Sportowy "Barkas" (założony w 1947 r.) liczył 120 członków i prowadził działalność w sekcjach piłki nożnej i ręcznej, siatkówki, tenisa stołowego, turystycznej oraz szachowej.Tolkmicko leży na atrakcyjnym szlaku turystycznym, prowadzącym z Elbląga do Fromborka. Mimo znacznych zniszczeń wojennych w mieście można zobaczyć m.in. fragmenty murów obronnych, basztę i kościół parafialny św. Jakuba Apostoła z XIV w. (w nim dwie cenne rzeźby - Madonna z 1745 r. i św. Jan Nepomucen z 1736 r. - autorstwa Krzysztofa Perwangera), zabytkowe domy parterowe (domy mieszkalne nr 2 i 4 przy ul.Młyńskiej, nr 5 i 8 przy ul.Portowej, oraz dom nr 2 przy ul. Jagiellońskiej) oraz barokową kaplicę na XIX - wiecznym cmentarzu zbudowaną w 1738 roku. "Wzgórze Starościńskie" ("Wzgórze Zamkowe") w rejonie ulicy Słupeckiej, kryje w sobie piwnice dawnego pałacu Działyńskich, wybudowanego w latach 1720-1724, na którym miano wzorować się przy budowie pałacu w Kadynach, stopniowo rozebranego w latach 1803-1870.
Madonna na kuli ziemskiej z 1745 r. oraz Św. Jan Nepomucen (Jan Welfin z Nepomuk) z 1736 r. autorstwa Krzysztofa Perwangera.
Rzeźby z piaskowca autorstwa Krzysztofa Perwangera na cokołach z XIX w. stojące przed kościołem
św. Jakuba Apostoła. Obecnie - ze względu na nietrwałość piaskowca - znajdują się w kruchcie zachodniej kościoła (główne wejście).
Na cokołach przed świątynią zastąpiły je współczesne rzeźby: św. Józefa z Dzieciątkiem i Maryi z Dzieciątkiem.
.
Matka Boża Niepokalana na kuli ziemskiej przed kościołem św. Jakuba Apostoła. Fot. ze zbiorów L. Wędrowskiego.
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisano też budynek gimnazjum przy ulicy Szkolnej oraz wybudowany w stylu neogotyckim w 1887 roku kościół polsko-katolicki z budynkiem mieszkalnym (dawny zbór ewangelicki) przy ul. Krętej 3.
Na uwagę zasługuje unikatowy budynek dworca Haffuferbahn, czyli Kolei Nadzalewowej, z 1902 roku (nr rej. zab.: 448/95 z 12.04.1995).
W pobliżu portu, w niewielkim parku (dawniej "Lasek Olchowy") nad Zalewem Wiślanym, można zobaczyć pomnik, który pierwotnie miał formę grobu Wikingów. Pomnik ten wystawiony był w 1896 roku z okazji 600-lecia miasta, miał też upamiętniać pruskich żołnierzy pochodzących z ziemi tolkmickiej poległych w wojnach Prus z Danią, Austrią i Francją. W latach powojennych został częściowo rozebrany i przemianowany na "Pomnik Nieznanego Żołnierza". Niedawno z inicjatywy władz miasta nadano mu wygląd przypominający pierwowzór.
Opodal Tolkmicka można jeszcze zobaczyć: kapliczki przydrożne (wystawione w ostatniej ćwierci XVII w.) przy drodze do Kadyn oraz oddalone ok. 2 km na południowy wschód od tolkmickiego rynku wały i fosy grodziska Tolkemita ("Stary Zamek"). Pozostałość potężnego, wczesnośredniowiecznego grodu Prusów, a wcześniej osady kultury łużyckiej.
Przez długie lata w mieście organizowały swoje kolonie Oświęcimskie Zakłady Chemiczne i Zakłady Piekarnicze z Katowic. Od 1963 roku czynny był ośrodek ZMP przy PKP w Tarnowskich Górach. W dniu 1 czerwca 1950 roku PKP uruchomiło ośrodek wczasowy w 42 specjalnie przystosowanych do celów mieszkalnych wagonach kolejowych. Ośrodek w 1965 roku składał się z 54 wagonów z 200 miejscami oraz budynku administracyjno-gospodarczego i świetlicowego. W miesiącach letnich z ośrodka korzystało ok. 1 tys. osób.
Tolkmicko odwiedzało w ciągu roku ponad 23 tys. turystów. W latach 1955-1968 uporządkowano plażę, wybudowano pawilon usługowy i stację CPN. Obecnie Tolkmicko niestety straciło swoje walory turystyczne w wyniku przemian po 1989 roku, ale nadal jest miejscem wartym odwiedzenia.
Wykopaliska archeologiczne
Grodzisko "Tolkemita"
a początku XX wieku grodzisko „Tolkemita” należało do prywatnego właściciela, którym był członek Elbląskiego Towarzystwa Starożytności (E.A.G.), starosta (Landrat) powiatu elbląskiego Rüdiger Etzdorf (*1852, †1935). Odkrycie najstarszych warstw pochodzących z wczesnej epoki żelaza (ich istnienie stwierdził już w latach 80-tych XIX w. Robert Dorr na grodzisku w Łęczu) pozwoliło badaczom niemieckim na ustalenie, że grodziska pruskie powstały już w tamtym okresie i we wczesnym średniowieczu były przejęte przez ludność pruską. Odrzucono tezę o zapożyczeniu przez Prusów sztuki budowania grodzisk od Słowian.
(Źródło: W. Radig, op. cit., s.78, grafika)
Bruno Ehrlich (*1868, †1945) twierdził, iż grodzisko „Tolkemita” jest niewątpliwie najstarszym w Prusach grodziskiem wschodniogermańskim (!). Potwierdzeniem jego tezy miały być m.in. znalezione tutaj dwa wikińskie topory bojowe oraz fragment brązowej bransolety typu wikińskiego. Systematyczne badania wykopaliskowe rozpoczęto w 1926 roku. Na ich temat powstało kilka opracowań Bruno Ehrlicha i Maxa Eberta (*1879, †1929). Podczas wykopalisk koło Tolkmica praktykowali pod okiem wyżej wspomnianych bracia Waldemar i Herbert Heym oraz Herbert Jankuhn. Wykopaliska na tym stanowisku kontynuowano w latach 1928, 1930, 1933, 1934 i 1935.
(Źródło: W. Radig, op. cit., s.75, grafika)
Badania niemieckie objęły siecią 22 wykopów cały teren grodziska, tj. obszar 340 m długości i 110 m szerokości. Wówczas odkryto, że wały grodu „Tolkemita” były poprzedzone fosami, a ich szczyty zaopatrzone w umocnienia drewniano-ziemne. Nie odkryto jednak śladów palisady. Niemieccy badacze wyróżnili trzy fazy rozwoju grodu: z okresu wczesnego żelaza (800 - 400 p.n.e.) i dwie z wczesnego średniowiecza (V- VI w.n.e. lub VI – IX w.n.e oraz XII – XIII w.n.e.). Wykopaliska powojenne nie pozwalają na skorygowanie wyników badań niemieckich i ustalenia faz rozwojowych i chronologii grodziska.
W 1959 roku na terenie dawnego grodziska w Tolkmicku systematyczne badania archeologiczne, mające być wstępem do późniejszych badań, prowadził zespół pracowników Oddziału Archeologicznego Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. Pracami kierował dr Leon Jan Łuka (*1918, †1983). Grodzisko w Tolkmicku, zwane przez miejscową ludność "Starym Zamkiem", znajduje się ok. 2 km na południowy wschód od miasta, na wzgórzu otoczonym wąwozami, którymi płyną dwa strumienie.
Profil zachodni wału grodziska w Tolkmicku, 1959 r.
Wcześniej na stanowisku tym przeprowadził badania powierzchniowe Jerzy Antoniewicz (*1919, †1970). Znaleziono wówczas szpilę ślimacznicowatą, fragmenty naszyjników, niebieski paciorek na druciku brązowym oraz ceramikę, datowanych na wczesny okres żelaza (od połowy VII w. p.n.e. do 400 p.n.e.). J. Antoniewicz natrafił też na lepioną ręcznie i obtaczaną na kole ceramikę z wczesnośredniowiecznego okresu grodziska.
W sezonie wykopaliskowym 1959 roku ekspedycja wykopaliskowa przekopała odcinek o długości 10 m, głębokości 3 m i szerokości na najniższym poziomie 2 m. Poza wykopem zasadniczym wykonano w centrum grodziska rów sondażowy o wymiarach 5 x 2 m. Wyróżniono 8 warstw kulturowych, zalegających na gliniastym podłożu o łącznej miąższości dochodzącej do 2,40 m.
Znaleziono tutaj (najwięcej w warstwach V, IV i III) duże ilości ułamków ceramicznych, kości zwierzęcych oraz materiał ichtiologiczny.
Warstwa VIII była niewątpliwie najuboższą w materiał archeologiczny. Znaleziono w niej zaledwie kilkanaście skorup naczyń cienkościennych o gładzonej powierzchni, barwy czarnobrunatnej i czarniawej.
Warstwa VII zawierała niewielkie ilości drobnych ułamków naczyń zasobowych, grubościennych, o chropowatej powierzchni barwy szarawej i brunatno szarej. Trafiały się też nieliczne fragmenty naczyń małych cienkościennych, o wygładzonej powierzchni, nieokreślonego kształtu i barwy czarniawej. Znaleziono tutaj część glinianej formy odlewniczej do wytwarzania naszyjników.
Ceramika warstwy VI była bardzo uboga ilościowo. Znaleziono w niej kilkadziesiąt drobnych ułamków cienkościennych naczyń o gładzonej powierzchni.
W warstwie V, prócz dużej ilości ułamków ceramiki i kości zwierzęcych, znaleziono też nieliczny surowiec bursztynowy, rylec kościany i żelazny grot oszczepu z tulejką, długości 10,5 cm.
Warstwa IV obok ceramiki, szczątków rybnych i kości zwierzęcych, zawierała ułamek rogu z nacięciami wykonanymi ręką ludzką.
W najbogatszej pod względem znalezionego materiału ceramicznego (zarówno pod względem ilości, jak i bogactwa form zdobienia) warstwie III pozyskano też: kości zwierzęce, ości i łuski rybne oraz węgle drzewne. W warstwie tej znaleziono również ułamki drutu i fragmenty przedmiotów brązowych, szpilę brązową z rozkutą, zwiniętą w uszko główką, żelazną trójkątną sprzączkę (przypuszczalnie, gdyż wszystkie przedmioty z żelaza były silnie zniszczone przez korozję), szydło kościane oraz kawałki bursztynu.
Warstwa II zawierała kilkadziesiąt fragmentów (mało urozmaiconej) ceramiki, kości zwierzęce, ości i łuski rybne, węgle oraz przęślik gliniany o kształcie kulistym.
Natomiast w warstwie I, która zawierała niewielkie ilości (bardzo zniszczonych przez czynniki zewnętrzne) ułamków ceramiki i kości zwierzęcych, znaleziono piękny bursztynowy paciorek (może przęślik?).
(Źródło: A.I. Dmochowski, op. cit., s.271-286, grafika)
Na uwagę zasługują badania zwierzęcych szczątków kostnych na stanowisku Nr 1, datowanego na okres halsztacki (Hallstatt D.). Całość wydobytego materiału obejmuje łącznie 630 kości i ich fragmentów, z czego na okres halsztacki (z 8 warstw) przypada 568 sztuk. W liczbie tej znajduje się 65 kości ryb, 3 odłamki kości ludzkich oraz 1 kość ptaka. Wśród kości ryb stwierdzono w pobieżnym badaniu m.in. resztki ryb karpiowatych, lina, szczupaka i jesiotra. Kości zwierzęce były mocno zniszczone, pokawałkowane i porozbijane, wykazujące cechy typowe dla pozostałości po spożytym mięsie, czyli odpadków kuchennych. Z materiału kostnego w liczbie 500 sztuk, który poddano badaniom, nie udało się określić przynależności do odpowiednich gatunków zwierzęcych aż 163 (32,5%) odłamków. Z pozostałego materiału udało się rozpoznać: krowa – 151 sztuk , świnia, owca i koza – po 85 sztuk, koń – 12 sztuk, sarna, jeleń, szczur i ptaki – po 1 sztuce. Z powyższego zestawienia wynika, że dominującą rolę w żywieniu ówczesnych mieszkańców badanego terenu odgrywały zwierzęta hodowlane (szczególnie krowa), przy prawie zupełnym braku pozostałości po zwierzętach dziko żyjących i ptakach domowych.
(Źródło: M. Kubasiewicz, op. cit., s.287-298.)
Osada koło Tolkmicka
a przełomie roku 1934/35 rozpoczęto badania ratownicze na najstarszej znanej na wybrzeżu Zalewu Wiślanego, bo odkrytej już latem 1873 roku przez królewieckiego geologa profesora G. Berendta (Behrendt) osadzie kultury rzucewskiej (stanowisko k. Tolkmicka, tzw. Schweinelager). Trwały one z przerwami do grudnia 1935 roku i były później kontynuowane w 1939 roku (kwiecień – październik) z powodu ponownego zagrożenia tego stanowiska przez budowę drogi Tolkmicko – Frombork. Charakter i wymiary odkrytych tam domostw zbliżone były do obiektów znanych już z osad w Suchaczu i Świętym Kamieniu – Przylesiu, z tym że w Tolkmicku nie występowały domostwa z przedsionkami. Jeśli chodzi o ilość materiału ruchomego, to w porównaniu z obydwoma wymienionymi stanowiskami w Tolkmicku była ona bardzo skromna.
Cmentarzysko w Nowince (Neuendorf)
1975 roku badania ratownicze (5 sezon) na piaszczystym wzniesieniu k. Nowinki (gm. Tolkmicko) zajętym przez wczesnośredniowieczne cmentarzysko kultury pruskiej (V – VII w.n.e.), na zlecenie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, prowadziła mgr Barbara Wiącek. Podczas wykopalisk na cmentarzysku z ciałopalnymi pochówkami ludzkimi i szkieletowymi pochówkami koni, niszczonym przez wykopywanie piasku, odkryto dalsze obiekty o numeracji od 55 do 69. Cechą charakterystyczną było umieszczenie w rzędach ciałopalnych grobów jamowych bezpośrednio pod pochówkami koni. W grobach jamowych znajdowały się naczynia lub ułamki ceramiki, ozdoby, broń i grudki nieobrobionego bursztynu. Na uwagę zasługują bransoletki i 2 brązowe zapinki, ułamki ceramiki, miecze i 2 oszczepy z żelaza (grób nr 55 i 60). Przepalone kości w jamach zachowały się w niewielkiej ilości, a niektóre odkryte jamy mają niezidentyfikowane przeznaczenie. Pochówki koni występują z reguły na głębokości 1 m i usytułowane były na osi północ – południe. Szkielety koni zachowały się w niezbyt dobrym stanie. Zwierzęta były chowane w uprzęży w pozycji stojącej lub leżącej z podkurczonymi nogami, z głową zwróconą w stronę południa. W grobie nr 55 pochowane były wspólnie 2 konie. Przy każdym szkielecie zachowały się żelazne wędzidła oraz brązowe fragmenty uprzęży, rozdzielniki niektóre z nitami, cienkie blaszki dekorujące rzemienie oraz sprzączki.W 1978 roku badania (7 sezon) na stanowisku przeprowadził mgr Mirosław Pietrzak. Prace prowadzone na zachodnim skłonie wzniesienia miały na celu wyznaczenie granicy cmentarzyska. Przebadano 200 m 2 i wyeksplorowano 18 obiektów. Wśród nich 7 pochówków końskich, pod którymi znajdowały się (jak wyżej) ciałopalne pochówki ludzkie. W grobach ciałopalnych oprócz niewielkiej ilości przepalonych kości, węgli drzewnych i skorup ceramicznych, nie znaleziono żadnego innego materiału zabytkowego. W jednym z pochówków konnych znaleziono jedynie fragmenty okuć żelaznych prawdopodobnie od siodła. Nie wszystkie ciałopalne groby jamowe występowały z pochówkami końskimi. W jednym z grobów znaleziono jednosieczny miecz żelazny i fragmenty okuć pasa.
W następnym roku M. Pietrzak kontynuował prace ratownicze na stanowisku. Przebadano 2,5 ara powierzchni odkrywając groby 106-120 ciałopalne, jamowe, ludzkie i pochówki końskie - towarzyszyły ludzkim w pięciu przypadkach (groby nr: 112, 114, 117, 118 i 120). W grobie nr 120 znajdowały się dwa konie. Grób nr 119 stanowił tylko pochówek koński. Wyposarzenie większości grobów ludzkich było bardzo skromne, znajdowały się w nich jedynie przepalone kości ludzkie, skorupy i węgle. W jednym z grobów znaleziono brązową zapinkę tarczowatą. Wyjątkowo bogato wyposażony był grób nr 120, gdzie znaleziono jednosieczny miecz żelazny, 3 smukłe naczynia gliniane oraz brązową zapinkę tarczowatą. Przy 7 z odkrytych pochówków koni każdy szkielet miał żelazne wędzidła, przy 3 zachowały się ozdobne okucia uzdy.
W 1980 roku mgr Pietrzak prowadził kolejne prace ratownicze na tym stanowisku. Przebadano zachodnie i północne partie cmentarzyska na 3,5 ara powierzchni. Odkryto wówczas kolejne ciałopalne ludzkie groby jamowe, które oznaczono numerami od 121 do 138. Czterem grobom (nr 121, 127, 131, 137) towarzyszyły szkieletowe pochówki końskie. W jednym przypadku (grób nr 131) znajdowały się 2 szkielety końskie. Wszystkie pochówki ludzkie i końskie miały bardzo ubogie wyposażenie.
W sezonie 1982 prace ratownicze na cmentarzysku w Nowince k. Tolkmicka, prowadzone przez M. Pietrzaka, zostały zakończone. Przebadano północny skraj cmentarzyska i odkryto kolejne obiekty oznaczone numerami od 149 do 163. Wśród nich 3 pochówki (nr 149, 151 i 160) były końskimi. Wszystkie groby ciałopalne ludzkie były uszkodzone i zawierały niewielkie ilości przepalonych kości ludzkich i nieliczne skorupy. Nie wyjaśnionym okazał się obiekt nr 161. Był to duży kamień o wadze kilkuset kilogramów leżący płasko, który otaczał u podstawy, nie na całym obwodzie, wieniec małych i średnich kamieni. Pod jednym z kamieni wieńca znajdowały się skorodowane kawałki nożyka żelaznego. Kamień leżał na czystym piasku, pod nim nic nie znaleziono.
(Źródło: Informator Archeologiczny, Badania rok 1975, red. M. Konopka, Warszawa 1976, s. 201; Badania 1978, Warszawa 1979, s. 185-186; Badania 1979, Warszawa 1980, s. 172-173; Badania 1982, Warszawa 1983 s.214-215.)
Na cmentarzysku pruskim w Nowince znaleziono m.in.: pięć zapinek o nawiązaniach skandynawskich (m.in. typu bornholmskiego) – zapinka dwupłytkowa ze stożkowato uformowanym kabłąkiem w postaci schodkowo nakładających się krążków (grób nr 23); zapinka o esowatej tarczce z wymodelowaną główką zwierzęcą; zapinka o esowatej tarczce w kształcie stylizowanego, wygiętego w literę „S” węża z główką zwierzęcą (obie z grobu nr 41); zapinka z profilowanym kabłąkiem odlanym w formie z charakterystycznym ornamentem trójkątnych stempelków z punktami (grób nr 38); zapinka dwupłytkowa o wypukłym kabłąku, ornamentowa - na rzędem trójkątnych stempelków (grób nr 83).
(Źródło: M.F. Jagodziński, op. cit., s. 136-137.)
Źródło:
A. Wełniak, Nazewnictwo przejściowe miejscowości na terenie powiatu elbląskiego w latach 1945-1949, [w:] Rocznik Elbląski, T.21, Elbląg 2008, s.183-184.
G. Niewiadomski, Krótka relacja Zdzisława Ćwilichowskiego,[w:]... ocalić od zapomnienia, Półwiecze Elbląga (1945-1995) w pamiętnikach, notatkach i materiałach wspomnieniowych ludzi Elbląga, Urząd Miejski w Elblągu, Elbląg 1997, s.137-138.
G. Niewiadomski, Z pamięci własnej i cudzej,[w:]... ocalić od zapomnienia, Półwiecze Elbląga (1945-1995) w pamiętnikach, notatkach i materiałach wspomnieniowych ludzi Elbląga, Urząd Miejski w Elblągu, Elbląg 1997, s.137.
M. Oliwiecki, Rozwój gospodarczo-społeczny i kulturalny Tolkmicka w latach 1945-1968, [w:] Rocznik Elbląski, T.5, Warszawa-Poznań 1972, s.249-292.
Archiwum Państwowe w Elblągu, Starostwo Powiatowe w Elblągu , nr 25, poz.108, k.63.
Informator Archeologiczny, Badania rok 1975, red. M. Konopka, Warszawa 1976, s. 201; Badania 1978, Warszawa 1979, s. 185-186; Badania 1979, Warszawa 1980, s. 172-173; Badania 1982, Warszawa 1983 s.214-215.
A.I. Dmochowski, Wyniki prac wykopaliskowych na Grodzisku w Tolkmicku (pow. elbląski) w roku 1959, [w:] Rocznik Elbląski, T.2, Gdynia 1963, s.271-286, [grafika].
K. Kaliszuk, Rolnictwo na terenach gminy Tolkmicko-wieś w latach 1945-1956. Zarys dziejów, Toruń 2015, s. 154.
M. Kubasiewicz, Zwierzęce szczątki kostne z Grodziska w Tolkmicku (pow. Elbląski),[w:] Rocznik Elbląski, T.2, Gdynia 1963, s.287-298.
M.F. Jagodziński, Zagadnienie obecności skandynawów w rejonie ujścia Wisły we wczesnym średniowieczu,[w:] Pruthenia, Olsztyn 2009, t.4, s. 136-137.
L.J. Łuka, Osadnictwo kultury pomorskiej na prawobrzeżnym Dolnym Powiślu i Wysoczyźnie Elbląskiej., [w:] Rocznik Elbląski, T.3, Gdańsk 1966, s. 3-50.
S.J. Zaloga, The Red Army of the Great Patriotic War: 1941 -1945, New York 1984, s.40.
W. Radig, Festschrift Bruno Ehrlich zum 70. Geburtstag dargebracht, [w:] Elbinger Jahrbuch, H. 15, Elbing 1938, s.75- 78.
www.salezjanie-tolkmicko.pl/historia,duszpasterze [dostęp:12.11.2013]www.portel.pl [dostęp:22.10.2014]; www.portel.pl [dostęp:22.10.2014]
http://sptolkmicko.superszkolna.pl [dostęp:22.05.2016]