Początek Tolkmicka i legendarne wały Tolkmita
Tolkmicko, położone malowniczo nad Zalewem Wiślanym, kryje w sobie fascynującą historię. Jedna z miejscowych legend wywodzi nazwę miasta od pruskiego kunigasa Tolka i jego córki Mity, którzy rzekomo władali potężnym grodem na wzgórzu zwanym Górą Owczej. Wzgórze to, na południowy wschód od miasta, zachowało do dziś ślady obronnych wałów – tzw. Wałów Tolkmita. Odkrycia archeologiczne sugerują, że osada na tych terenach istniała już we wczesnej epoce żelaza, około 650-400 p.n.e., co wskazuje na ciągłość osadnictwa w tym miejscu przez tysiąclecia. Znaleziono tu także przedmioty z obszarów Morza Śródziemnego i Skandynawii, co świadczy o dawnych, szerokich kontaktach handlowych mieszkańców.
Pruska osada i początek Tolkmicka
Tolkmicko przed XIII wiekiem było częścią pruskiej ziemi zamieszkiwanej przez plemiona Pogezanów lub Warmów. W wyniku powstań pruskich z lat 1260-1273, Zakon Krzyżacki przejął kontrolę nad regionem. W latach 1296–1300 Krzyżacy zbudowali na wzgórzu dwór obronny, u którego stóp powstało miasto zasiedlone niemieckimi kolonistami, jak i zapewne pozostałymi przy życiu Prusami. Tolkmicko zostało lokowane na prawie chełmińskim, co zapewniało jego mieszkańcom specjalne przywileje, takie jak prawo rybołówstwa na Zalewie Wiślanym.
Rozwój miasta w czasach krzyżackich
W XIV wieku Tolkmicko zyskało na znaczeniu. W 1351 roku Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Heinrich Dusemer von Arfberg odnowił przywilej lokacyjny miasta. Tolkmicko w 1359 roku uzyskało także przywilej rybołówstwa obejmujący miejscowość Nowinka, a w 1330 roku istniał tu już kościół. Miasto należało również do Związku Pruskiego, organizacji miast pruskich walczących o większą autonomię względem Zakonu Krzyżackiego. W 1454 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej, burmistrz Tolkmicka złożył przysięgę wierności królowi polskiemu, a mieszczanie zniszczyli krzyżacki zamek.
Tolkmicko pod rządami Rzeczypospolitej
Po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 roku Tolkmicko weszło w skład Prus Królewskich, będących częścią I Rzeczypospolitej, i znalazło się w województwie malborskim. W XVII wieku miasto nawiedziły poważne klęski – w 1634 i 1694 roku doszło do pożarów, które zniszczyły większość zabudowy, a w 1710 roku epidemia dżumy zdziesiątkowała ludność. Odbudowa miasta i rozwój infrastruktury, m.in. browaru i ratusza, pozwoliły Tolkmicku na powolne podniesienie się po tych katastrofach.
Tolkmicko pod panowaniem pruskim i rozwój infrastruktury
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Tolkmicko stało się częścią Prus. W XVIII i XIX wieku miasto przeżywało intensywny rozwój, pojawiła się tu pierwsza szkoła (1785), nowy ratusz (1793) oraz port rybacki (1862–1883). Dzięki budowie kolei nadzalewowej w 1899 roku Tolkmicko uzyskało połączenie z Elblągiem i Fromborkiem, co sprzyjało handlowi oraz turystyce. W latach 20. XX wieku miasto zyskało sieć kanalizacyjną i burzową, a w 1939 roku rozpoczęto tu budowę fabryki marmolady.
Okres powojenny i powolna odbudowa miasta
Pod koniec II wojny światowej, w styczniu 1945 roku, Tolkmicko zostało zajęte przez Armię Czerwoną, a miejscowość uległa częściowemu zniszczeniu. Po wojnie miasto przeszło pod polską administrację i otrzymało nową nazwę. W okresie PRL-u Tolkmicko rozwijało się jako ośrodek przemysłu spożywczego, szczególnie przetwórstwa rybnego i owocowo-warzywnego. Powstały tu także port z bosmanatem oraz infrastruktura sanitarna, obejmująca oczyszczalnię ścieków i kanalizację.
Współczesne Tolkmicko – zabytki i turystyka
Tolkmicko jest dziś znane ze swojego portu nad Zalewem Wiślanym, malowniczego położenia oraz zabytkowej architektury. Wśród najcenniejszych obiektów warto wymienić:
- Układ urbanistyczny miasta – zachowany od XIII wieku, oddaje dawny charakter osady.
- Kościół pw. św. Jakuba Apostoła – gotycki kościół z XIV wieku, będący jednym z głównych punktów sakralnych regionu.
- Baszta obronna – pozostałość średniowiecznych murów obronnych miasta.
- Dworzec kolejowy z 1867 roku oraz liczne zabytkowe kamienice przy ulicach Jagiellońskiej i Młyńskiej.
Tolkmicko, dzięki położeniu na skraju Wyżyny Elbląskiej, jest ośrodkiem turystycznym, który przyciąga miłośników historii, krajobrazów oraz sportów wodnych. Lokalna legenda o kunigasie Tolku i jego córce Micie, a także zachowane grodziska, przypominają o pradawnych korzeniach tego miejsca, które przez wieki przyciągało osadników i handlowców, tworząc niepowtarzalną atmosferę nadzalewowego miasta.
