ewnego razu wertując strony internetowe o tematyce batalistycznej natrafiłem na informację, że na Wysoczyźnie Elbląskiej (w rejonie gm.Tolkmicko i Milejewo), na krótko przed rozpoczęciem drugiej wojny światowej, stacjonowała niemiecka jednostka saperska Pionier-Bataillon 42. Jak podaje źródło www.lexikon-der-wehrmacht.de, jednostka ta została utworzona 15 października 1935 roku w południowej dzielnicy Szczecina – Podjuchy.
[...] W ramach realizacji planu ataku na Polskę pod kryptonimem „Fall Weiss” zaczęto pod koniec czerwca przerzucać do Prus drogą morską przez porty w Królewcu i Kłajpedzie duże związki taktyczne. Oficjalną przykrywką dla tych działań miały być sierpniowe obchody 25. rocznicy bitwy pod Tannenbergiem i związane z tym wielkie manewry. W rzeczywistości na tym terenie koncentrowały się oddziały 3. Armii gen. Georga von Küchlera w ramach Grupy Armii „Północ” pod dowództwem gen. Fedora von Bocka. W pierwszym etapie przerzucono 12. DP, sztab 4. BPanc, 7. ppanc oraz pułk Oddziałów Dyspozycyjnych SS „Deutschland”.
W ciągu trzech miesięcy (czerwiec−sierpień) skoncentrowano na terenie Prus Wschodnich siedem dywizji piechoty, improwizowaną dywizję pancerną, brygadę kawalerii i szereg oddziałów wsparcia. Jednostki tworzące organizacyjnie 3. Armię miały do wykonania dwa zadania. Po pierwsze, dwie dywizje piechoty (21. DP i 228.DP) tworzące XXI KA gen. A. von Falkenhorsta, ześrodkowane w rejonie Kwidzynia i Kisielic, miały uderzyć w kierunku na Grudziądz i połączyć się z nacierającymi z Pomorza Zachodniego oddziałami 4. Armii gen. Günthera von Klugego. Manewr ten miał doprowadzić do jak najszybszego połączenia komunikacyjnego Niemiec z Prusami Wschodnimi. Drugie zadanie obejmowało wyprowadzenie natarcia na kierunku głównej linii obronnej wojsk polskich na północnym Mazowszu oraz przełamanie obrony na Narwi i stamtąd wykonanie manewru oskrzydlającego Warszawę od wschodu. Do tego zadania przeznaczono gros sił 3. Armii: I KA gen. W. Petzela w składzie 11. i 61. DP oraz dywizji pancernej „Kempf” i KA „Wodrig” gen. A. Wodriga w składzie 1. i 12. DP oraz 1. BK. W odwodzie pozostawała 217. DP ześrodkowana w rejonie Grzybin−Ujazdowo.
Wsparcie lotnicze dla działań Grupy Armii „Północ” tworzyła 1. Flota Powietrzna pod dowództwem gen. Alberta Kesselringa. W jej skład wchodziły dwie dywizje lotnictwa, z których szkolna dywizja lotnicza stacjonowała na terenie Prus Wschodnich. Dwa pułki lotnictwa bombowego rozlokowane zostały na obszarze Królewca, Bartoszyc i Friedlandu. W rejonie Elbląga stacjonował 3. pułk lotnictwa bombowego, podporządkowany bezpośrednio dowódcy 1. Floty Powietrznej...
(W. Gieszczyński, N. Kasparek, op. cit., s.256.)
Pionier Bataillon 42 utworzono w składzie II Okręgu Wojskowego z przekształcenia jednostek inżynieryjnych działających na terenie Szczecina takich jak: PB 2 z 32. Dywizji Piechoty oraz PB 12 z 12. Dywizji Piechoty.
Koszary Pionier Bataillon 42 w Szczecin-Podjuchy.
W dniu 12 sierpnia 1939 r. Pionier Bataillon 42, wraz z innymi oddziałami, został załadowany w szczecińskim porcie z rozkazem natychmiastowego wypłynięcia do Prus Wschodnich. Sztab (**17578) oraz 3. kompanię (**22180) zaokrętowano na motorowiec Levante, 1. kompania(**17591) i 2. kompania (**22219) pionierów oraz kolumna mostowa (**15196) trafiły na parowiec Hindenburg, natomiast lekka kolumna pionierów (**07200) na parowiec Jonia.
**Feldpostnummer – numer poczty polowej.
Konwój wypłynął wczesnym rankiem 13 sierpnia 1939. Jego miejscem docelowym był port w Królewcu (Königsberger Hafen). Natychmiast po przybyciu na miejsce i rozładunku jednostki pionierskie przygotowywały się do wymarszu z Królewca. W dalszą podróż wyruszono jeszcze tej samej nocy (13 sierpnia) formując szyk marszowy z zachowaniem pełnej gotowości bojowej. Nad ranem, 14 sierpnia, pionierzy dotarli w rejon Tolkmicka (Tolkemit). Sztab batalionu usadowił się w miejscowości Kadyny (Cadinen). 1. kompania pionierów została zakwaterowana w Hucie Żuławskiej (Hütte), 2. kompania w Suchaczu (Succase), 3. kompania w Nadbrzeżu (Reimannsfelde), kolumna mostowa (Brückenkolonne B) w Ogrodnikach (Baumgart) oraz lekkie kolumny pionierów w Kikolskim Młynie (Kickelhofmühle) koło Kadyn.
Kilka dni później, w dniu 17 sierpnia 1939, 3. kompania (stacjonująca w Nadbrzeżu) znajdowała się już na drodze w kierunku do Ryjewa (Rehhof), tj. około 30 kilometrów na południe od Malborka (Marienburg). Ich zadaniem było zajęcie pozycji we wschodniej części lasu koło Ryjewa, gdzie mieli się doskonalić w rozkładaniu mostu pontonowego (Herbert-Brückengerät). W dniu 25 sierpnia 1939 r., 1. i 2. kompania pionierów pełniły wzdłuż granicy z Polską zamaskowane warty obserwacyjne. Odcinkiem 1. dowodził ppłk Freiherr von Ziegesar. 1. kompania kwaterowała w miejscowości Dzietrzychowo (Dietrichsdorf), natomiast 2. kompania w rejonie leśniczówki Sarnowo (Rehheide) na północno-zachodnim skraju Ryjewa, gdzie stacjonowały praktycznie do rozpoczęcia wojny.
nocy 1 września 1939 o godzinie 0:45, kompanie 1. i .2 pionierów były gotowe do przeprowadzenia działań zaczepnych. Do tego czasu jednostki pozostawały dobrze zamaskowane. Zadaniem 2. kompanii było zajęcie pozycji wzdłuż wschodniego brzegu Wisły oraz współpraca z 1. sekcją straży granicznej Ziegesar. 2. kompania stacjonowała w gospodarstwie k. Pastwy (Gross Weide), skąd prowadziła służbę patrolową (3 drużyny - podoficer i czterech żołnierzy) i pozostając w odwodzie na odcinku granicznym. 1 kompania zajęła pozycję w rejonie Grucza (Zandersfelde).
Po przeciwnej stronie, na zachodnim brzegu Wisły, stały jednostki II batalionu 65 pp (65 Starogardzki Pułk Piechoty, którego dowódcą był do 4 września 1939 r. płk Stefan Cieślak, a po nim ppłk dypl. Witold Stefan Kirszenstein) dowodzonego przez majora Artura Guderę. Batalion ten (jako Batalion Piechoty Nr 82) po 25 sierpnia wszedł w skład 209 pp *[1] i miał bronić kilkunastokilometrowego odcinka w rejonie Gniewa.
O godzinie 4:45 nadeszła decyzja o wprowadzeniu w życie strategicznego planu wojny o kryptonimie Fall Weiss (Plan Biały, Wariant Biały) i wtargnięciu niemieckich jednostek na teren Polski. Rozpoczęto działania wojenne na całej długości zachodniej granicy Polski, z południa - czyli z terenu Słowacji, oraz z północy - z terenu Prus Wschodnich i Pomorza.
Polacy broniący zachodniego - gniewskiego - brzegu Wisły odpowiedzieli ogniem, co jednak na skutek mgły nie prowadziło do prawie żadnych strat po stronie niemieckiej. Wprawdzie mgła utrudniała też celowanie niemieckiej artylerii, ale była ich sprzymierzeńcem osłaniając przerzuty jednostek na łodziach i promach.
O godzinie 5:30 został osiągnięty cel natarcia - siły rozstawione wzdłuż pasa Wisły weszły w pozycje wroga zajmując je. Strat w ludziach po stronie niemieckiej nie było, chociaż jeden saper z 2. kompanii został postrzelony w nogę, ale został szybko opatrzony. Po wykonaniu zadania kompania 1. i 2. wraca na nocleg do Huty Żuławskiej i Suchacza.
Rankiem 2. września jednostki pionierskie otrzymały rozkaz budowy przeprawy na Wiśle. Batalion pociągnął w okolice Ryjewa. Natychmiast rozpoczęto przygotowania do budowy mostu. W międzyczasie straż graniczna udała się na drugi brzeg. O godzinie 14.00 zachodni brzeg Wisły na wysokości Gniewa (Mewe) był w rękach niemieckich.
O godzinie 17.00 na zdobyty przyczólek - za pomocą tratw i promów - przeprawiła się 3. kompania saperska, następnie, do ranka 3. września, przeprawiły się pozostałe jednostki straży granicznej.
Transportem urządzeń mostowych zajęła się kolumna transportowa batalionu w składzie: jeden podoficer i piętnastu żołnierzy. Kolumna dysponowała 12 samochodami ciężarowymi, które poprzednio były w użyciu Pionier Bataillon 50. Rankiem 3. września 1. kompania osiąga rejon Szałwinka (Schadewinkel), 2. kompania Białej Góry (Weissenberg), a 3. kompania rejon k. Nowe Lignowy (Neu-Liebenau). Kolumna mostowa i lekka kolumna saperska pozostały w Ryjewie.
Sztab batalionu saperskiego przenosi się z Kadyn do Szkaradowa Szlacheckiego (Adlig-Schardau) położonego 5 km na północnym - wschodzie od Gniewa. Dowódcą budowy mostu zostaje kapitan Hans Franzke (dowódca 3. kompanii), a jako specjalista ds. budowy został przydzielony kapitan Truschnigg. Wszystkie kompanie batalionu miały przydzielone osobne zadania przy budowie mostu, a za transport całego sprzętu był odpowiedzialny porucznik Marufke. 1. kompania mostowa Brücken-Bau-Bataillon 521 była wykorzystana do transportu materiałów. Drewno potrzebne do budowy dostarczono ze składu drewna w Malborku. Niezbędne śruby, gwoździe i klamry zakupiono w okolicznych miastach. Przez kolejne dni pogoda sprzyja i 6. września o godzinie 18.00, 300 metrowy most pontonowy na Wiśle był gotowy. Po udanych testach udostępniono go do przeprawy.
O godzinie 19.00 jako pierwsza przechodzi 2. Dywizja Piechoty, a nieprzerwany ruch trwa jeszcze przez cały następny dzień (7 września). 1. kompania Pionier Batalion 42 miała zadanie osłony przeprawy, a 3. kompania pozostawała w odwodzie. Przerzut oddziałów na drugą stronę Wisły trwał jeszcze przez kilka dni. Często musiano przerywać przeprawę, gdyż pojazdy gąsienicowe naruszały konstrukcję mostu i niezbędne były prace naprawcze.
Most na Wiśle (wysokość Gniewa) zbudowany przez Pionier Bataillon 42. Stan z 25.09.1939 r.
W następnych dniach kampanii wrześniowej przemarsz jednostek pionierskich obejmował m. in. Łomżę, Zambrów, Nagórki Jabłoń, Śniadowo, Jeżewo, Mężenin, Białystok. Zadaniem PB 42 było sprawdzanie stanu i przydatności (obciążenia) dróg i mostów, oczyszczanie ich (zwalone drzewa, zniszczony sprzęt) oraz budowanie przepraw.
Wczesnym rankiem 17. września 1939 roku następuje zdradziecka agresja ZSRR na pogrążoną w wojnie Polskę. Działając w porozumieniu z Niemcami dzielą Polskę na dwie strefy wpływów.
Niemieckie odziały pionierskie nie wykraczają w swoim działaniu poza czynności sprawowane dotychczas. W dniu 22 września odbywa się wspólna defilada wojsk niemieckich i radzieckich w Brześciu nad Bugiem. Pionier Bataillon 42 wchodził w skład XXI Korpusu 3 Armii - Grupa Armii Północ, którego dowódcą był Generalleutnant Nikolaus von Falkenhorst (von Jastrzembski). Po jednodniowym odpoczynku, 25 września następuje wycofanie się korpusu na wysokość linii demarkacyjnej. W dniu 16 października 1939 r. batalion zostaje przetransportowany na zachód, jego rola w kampanii wrześniowej dobiegła końca.
Brześć Litewski (23.09.1939), wspólna defilada Niemców i Sowietów.
Pionier Bataillon 42 brał udział również w kampanii francuskiej w 1940 r. W dniach 10 i 11 czerwca 1940 budował tam przeprawę na rzece Osie w Compiègne. Następnie przeszedł w skład 94. Dywizji Piechoty. Kampania francuska zakończyła się sukcesem i bardzo małymi stratami. PB 42 brał też udział w operacji Barbarossa związanej z atakiem na ZSRR w 1941 r. Był używany jako siły wojskowe w centralnej Rosji. Zajmował takie miejscowości jak Orel i Newel. Później walczył pod Tarnopolem na Ukrainie. Pod koniec 1944 r., batalion był używany jako II Batalion Heeres Pionier Brigade 42 w walkach o Śląsk. Po czym część batalionu została włączona do 9 Armii - Grupy Armii Środek. Najprawdopodobniej został on rozbity, a ci którzy przeżyli trafili do radzieckiej niewoli.
Dowódcy Pionier Bataillon 42 podczas kampanii wrześniowej:
Oberst Dietrich von Schlieben (do 30 września 1939r.)
Oberstleutnant Kaliebe (od 1 października 1939r.)
1.Kompanie - Hauptmann Robert Wandersleben
2.Kompanie - Hauptmann Joachim von Bosse
3.Kompanie - Hauptmann Hans Franzke
(Wolne tłumaczenie z języka niemieckiego W.K.)
*[1]209 Pułk Piechoty Rezerwowej dowodzony przez ppłk Józefa Popka. Jednostka weszła w skład Armii "Pomorze". Gen. dyw. Władysław Bortnowski podporządkował dowódcy pułku II batalion 65 Pułku Piechoty, Kompanię ON „Tczew” i 48 Dywizjon Artylerii Lekkiej. Wszystkie pododdziały utworzyły Oddział Wydzielony "Wisła", którego zadaniem była osłona 27 DP od wschodu i dozorowanie Wisły od Nogatu na północy do ujścia Osy do Wisły na południu.
Źródło:
Tomasz Gajownik, Jerzy Maroń, Utracony bastion (Prusy Wschodnie w latach 1918−1945), [w:] Wielkie wojny w Prusach. Działania militarne między Wisłą a Niemnem na przestrzeni wieków, Praca zbiorowa pod red. W. Gieszczyńskiego, N. Kasparka, Dąbrówno 2010, s.256.
www.lexikon-der-wehrmacht.de [dostęp: 27.o2.2012]