iemia Passalluc w XIII wieku wchodziła w skład pruskiej Pomezanii. Przypuszczalnie obejmowała wówczas niewielki obszar położony wzdłuż rzeki Wąskiej (Weysca), na wschód i południowy-wschód od jeziora Druzno. Centralnym ośrodkiem terra Passalluc był gród Patzlok (Pāistlauks) - utożsamiany z dzisiejszym Pasłękiem.
amek Krzyżacki, czy też gród Pasłęk, był wielokrotnie wymieniany w dokumentach pod różnymi nazwami, i tak: w 1285 jako Pazluch ("datum Pazlucho"), podobnie w 1297, 13o3, 1305, 1306, 1308 i 1310 roku jako Pazlok lub Paslok. Do tego należy dodać wzmiankę o plebanie z Paczlog, z 1282 roku oraz zapisy nazwy ziemi Pazluch w aktach z lat 1267-1268. Są to formy zniemczone, które pojawiły się po zbudowaniu tutaj krzyżackiego grodu. Występuje jeszcze nazwa terytorium Pasluczen, a w 1250 roku wymieniono ziemię Passaluc. Najstarszy zapis nazwy ziemi pasłęckiej Pozolucensis provincia występuje w petycji polskich dominikanów do papieża Grzegorza IX z 1231 roku.
Według dokumentu lokacyjnego, nazwa Hollant ma się wywodzić od pierwszych lokatorów *[2], którzy mieli tutaj przybyć z Holandii *[3]. Jednak brak jest dokładniejszych informacji na ten temat. W dokumencie nie ma też żadnej wzmianki o aktualnym lokatorze lub sołtysie i jego uposażeniu.
Zgodnie z dokumentem miasto otrzymało 139 łanów (2335 ha). Z tego obszaru 14 łanów (235 ha) wolnych od płacenia czynszu otrzymała gmina miejska na pastwisko dla bydła. Z pozostałych łanów płacono czynsz w wysokości 1/2 grzywny i 4 kur z jednego łana, z pługa (wówczas gospodarstwo) płacono po jednej miarce żyta i pszenicy, z radła zaś jedną miarkę żyta. Na początku XV wieku, na obszarze właściwego patrymonium powstały dwie wsie. Pierwszą nazywano "wsią przed miastem Pasłękiem", albo "wsią Holland". Jej powierzchnia liczyła 60 i 1/2 łana. W 1445 roku było w niej 18 gospodarstw. Druga wieś, o takiej samej powierzchni, nazywała się Neudorf (Nowa Wieś). W 1414 roku były w niej 22 gospodarstwa. Za obie wsie płacono taki sam czynsz, czyli w wysokości ustalonej w 1297 roku, tz. 1/2 grzywny i 4 kury w dniu św. Marcina od łana rocznie.
W dniu 12 marca 1308 roku mistrz krajowy Prus (w latach 1307-1309) Henryk von Plötzke (z Płocka) odnowił Gerkowi von Paslok i jego siostrze Christine zapis mistrza krajowego (w latach 1259-1261) Hartmuta von Grumbacha, który nadał im 31 i 0,5 włóki na prawie chełmińskim.
Organami władzy w Pasłęku były: rada miejska (burmistrz, jego zastępca/kompan i 8 rajców, a później doszło stanowisko pisarza miejskiego), ława miejska (sąd miejski, który składał się z sędziego/iudex i ławników. W 1692 roku liczyła 12 osób) i zgromadzenie obywateli. Siedzibą władz miejskich był ratusz zbudowany w drugiej połowie XIV w. Do miasta należał też dwór (Stadthof), który znajdował się poza murami miejskimi. Przechowywano w nim wozy i narzędzia oraz trzymano konie.
*[1]Według jednych badaczy, jest to osada wzmiankowana już w 1267 r., a wg innych, w 1282 r. Są też tacy (np.W.Długokęcki), którzy twierdzą, że początki miasta należy datować na rok 1288 r.
*[2]Mogło być ich kilku (niestety anonimowych). Nie oznacza to,że mieszkańcy miasta byli także Holendrami, chociaż jest możliwe, że lokatorzy ci ściągnęli tutaj jeszcze jakichś innych rodaków. [...] W napisanej w 1670 r. tragedii: "Giesbrecht van Amstel, d'Ondergang van Syne Stadt en Ballingschab" holenderski poeta Jan van Vondel stwierdził, że zmuszony do ucieczki za udział w zamordowaniu hrabiego Holandii Florisa V bohater dramatu [Giesbrecht van Amstel] udał się do Prus, gdzie zbudował miasto Nieuw Holland (Nowa Holandia), a więc Pasłęk. Niektórzy historycy holenderscy dawali temu wiarę, chociaż brak na ten temat informacji źródeł wcześniejszych... [...] Nowsi historycy niemieccy Pasłęka słusznie jednak zwrócili uwagę na to, że ewentualny pobyt w Prusach Jana van Amstel [syn] byłby zbyt późny, jak na założenie miasta Pasłęka, zaś dla przyjęcia roli w tym Ghysberta nie ma żadnych podstaw. [...] Podobnie brak jakichkolwiek przesłanek źródłowych dla łączenia przybycia do Prus Holenderskich zasadźców Pasłęka z wyprawami krzyżowymi, śpieszącymi na pomoc Krzyżakom. (Źródło: J. Powierski, op.cit., s.214-216)
*[3]W XVIII w. w ścianę ratusza wmurowano tablicę z informacją: "Miasto to zostało zbudowane przez uciekinierów Batawów z Holandii jako miejsce schronienia i od nich nazwę przyjęło.
amek krzyżacki w Pasłęku (hus Paslok, castrum Paslok) wzmiankowany był po raz pierwszy w 1267 roku, a następnie w latach 1285, 1297, 1308 i 1310. Później nazwa miasta przeszła także na zamek i w 1317 roku nazywano go "husz Holland". Początkowo był z pewnością budowlą drewniano- ziemną, otoczoną fosą. Przed połową XIV w. wzniesiono tutaj zamek murowany. Była to podpiwniczona jednopiętrowa budowla, do której w 1466 roku dobudowano dwa skrzydła (od wschodu i od zachodu). Na parterze mieściły się pomieszczenia gospodarcze, kuchnia i stajnie. Na piętrze mieściły się pomieszczenia urzędników zakonnych, kwatery dla gości, oraz kaplica. Natomiast w części piwnicznej przechowywano trunki i miód. Zamek posiadał przynajmniej jedną wieżę, która pełniła funkcję zbrojowni. Na zameku znajdowały się też: spiżarnia (fleischsuller), piekarnia (backhuwsz), browar (bruwhuwsz), spichlerz (kornhuwsz), dwór winny (weinhoff), pralnia (waschhof). Część tych pomieszczeń znajdowała się na zamku, inne na przedzamczu i tzw. woli zamkowej *[6]. Do zamku można było dotrzeć tylko przez miasto, z którym stanowiły całość obronną.*[6]Teren należący bezpośrednio do Zakonu. Obejmował obszar między palisadami, od fosy zamkowej w kierunku południowym i zachodnim, w stronę cmentarza i zasiedlonych działek mieszczańskich. W ciągu XIV w. powstała tu wieś zagrodnicza. Pierwsza księga czynszów komturstwa elbląskiego z początku XV w. wymienia tutaj 26 zagrodników. Większość z nich (17 osób) płaciła czynsz w wysokości 1 wiadrunka, pozostali zaś od 2 do 17 i 1/2 skojca. Na tym osiedlu mieszkali kowal, siodlarz i chmielarz. W księdze tej odnotowano dwa sady, z których płacono czynsz w wysokości 3 wiadrunków. W 1440 r. wzmiankowany był tutaj młyn zbożowy (Tobenmole).
dniu 7 lutego 1454 roku komtur elbląski (w latach 1441 - 1454 i 1467) Henryk VI Reuss von Plauen wrócił z Wiednia do Prus, lecz zamek w Elblągu był już oblegany przez elbląskich mieszczan. W związku z tym udał się następnego dnia do Pasłęka. Dwa dni później również zamek pasłęcki był oblegany przez oddziały związkowe z Elbląga i Olsztyna, a także przez samych pasłęczan. Gdy po upadku zamku elbląskiego (12 lutego) z Elbląga nadeszły posiłki, Plauen poddał zamek. W dniu 17 lutego wraz z załogą wyruszył w kierunku Malborka. Do końca wojny miasto i zamek pozostawały w rękach strony polsko-związkowej. Od 1457 roku Pasłęk i okoliczne wsie zostały oddane przez związkowców czeskim dowódcom oddziałów zaciężnych z prawem ściągania dochodów zamiast żołdu. W latach 1458-1459 faktyczne rządy w mieście (burmistrzem był wówczas Jan Landsberg) sprawowali dowódcy oddziałów zaciężnych. We wrześniu 1459 czescy i polscy zaciężni zawarli rozejm z Krzyżakami. Król Polski (w latach 1447–1492) Kazimierz Jagiellończyk powierzył dowództwo nad siłami zbrojnymi w Prusach marszałkowi nadwornemu Piotrowi Duninowi (*ok. 1415, †1484). W 1461 roku Dunin wysłał część załogi zamku pasłęckiego do obrony Fromborka i do oblężenia Braniewa.Pasłęk w latach 1466-1525
latach 1466-1499 Pasłęk był siedzibą samodzielnych komturów, a później prokuratorów podlegających wyższym urzędnikom w Królewcu. Na początku XVI w. był Pasłęk (zapewne przez nadgraniczne położenie) "siedzibą" band rozbójniczych wspieranych przez Zakon. Dokonywały one rozbojów na pograniczu Prus Królewskich i Krzyżackich oraz na Warmii. Szczególnie groźne były bandy braci Grzegorza i Szymona Maternów, Bernharda Lichtenwalda i Hildebranda Börnwalda. Kilkakrotnie w relacjach wskazywano Pasłęk jako "gniazdo rozbójnicze". Na ograniczenie aktywności band rozbójniczych miał wpływ wybuch zarazy w Pasłęku w 1512 roku i w związku z tym wydane zarządzenia ograniczające ruch ludności. Po wypowiedzeniu wojny (11 grudnia 1519) Zakonowi przez stronę polską, Albrecht rozpoczął realizację swojego planu. W nocy z 31 grudnia 1519 roku, na 1 stycznia 1520 roku, Krzyżacy zajęli podstępnie Braniewo. Wojska polskie wkroczyły na Górne Prusy (Oberland - Pogórze) i zajęły 7 miast i 3 zamki. Wkrótce też podeszły pod Pasłęk, który jednak był dobrze przygotowany do obrony, z załogą liczącą ponad 500 ludzi. Dnia 8 stycznia 1520 roku dowódca z Pasłęka Dytrych von Schlieben wespół z dowódcą krzyżackim z Braniewa Fryderykiem von Heydeckiem dokonali łupieżczego wypadu na wsie elbląskie. W dniu 17 stycznia doszło pod Pasłękiem do spotkania dwóch wrogich armii. Dowódcą ze strony polskiej był hetman wielki koronny (w latach 1515–1526) Mikołaj Firlej, a siłami krzyżackimi dowodził sam w.m. Albrecht. Pierwsze ich zbrojne starcie skończyło się niepomyślnie dla Albrechta, który 19 stycznia wycofał się do Braniewa. Zdołał jednak zabezpieczyć Pasłęk w żywność i zbrojnych. Oprócz sił Firleja pod Pasłekiem znajdowały się oddziały podkomorzego pomorskiego Achacego Cemy (właśc. Zehmen, *1485, †1565), i rajcy elbląskiego Michała Brackwagena. Z powodu trudności (ostra zima, kłopoty aprowizacyjne, brak ciężkiej artylerii, brak pieniędzy na żołd) oblężenie Pasłęka przeciągnęło się ąż do 29 kwietnia 1520 roku, kiedy to załoga krzyżacka poddała miasto i zamek. Władze polskie powierzyły Pasłęk Achacemu Cemie, który zaczął pełnić funkcję starosty *[7].
Po 4 latach Pasłęk był w posiadaniu Prus Książęcych, świeckiego księstwa byłego wielkiego mistrza, teraz księcia Albrechta Hohenzollerna.
*[7]Pierwszym starostą był od 13.06.1525 r. Jan von Schwertwitz. Książę Albrecht w zamian za pożyczone pieniądze (3700 talarów/ 7%) wydzierżawił Cemie Pasłęk (1561-1578/79).
Komturzy pasłęccy
Henryk Reuß von Plauen, także przezmarski, 1466 - 19 II 1467
Konrad von Lichtenhain, 11 VI 1467 - 14 VII 1473
Filip von Angelach, 14 VII 1473 - 25 XII 1484
Konrad von Lichtenhain, 26 V 1485 - 24 IV 1488
Emmeryk von Drahe, 25 VII 1489 - 4 V 1492
Szymon von Drahe, 17 VII 1492 - 18 VII 1499
raktat krakowski (10.04.1525 r.) był niewątpliwie "kamieniem milowym" w historii Prus. W otoczeniu Albrechta zwyciężyli zwolennicy reformacji i podjęto decyzję o sekularyzacji państwa zakonnego. Książę Albrecht przystąpił do budowy nowej administracji Prus Książęcych. W wyniku nowych podziałów w Pasłęku powstało starostwo. Siedzibą pierwszych starostów był tzw. "dom książęcy", ponieważ zamek był w ruinie. Szacunki dokonane w 1530 roku wykazały zły stan finansów miasta, które były skutkiem strat poniesionych w wyniku wojny 1519-1521. Na przykład z 30 zagrodników, którzy płacili 20 grzywien czynszu rocznie, przy życiu pozostało zaledwie 3, a i ci byli w tak skrajnej nędzy, że nie mogli płacić żadnego czynszu. Wielu rzemieślników, nie znajdując środków do życia w mieście opuszczało je. W całym okręgu pasłęckim było spalonych około 50 wsi, z których wiele już nigdy nie odbudowano.
*[8]Jeden z najstarszych wilkierzy Pasłęka pochodzi z 1582 r. Został on odnowiony w 1608 r.
połowie stycznia 1758 roku wojska rosyjskie pod dowództwem generała Wilhelma Fermora (*1702, †1771) wkroczyły do Prus Książęcych. Nie napotkały oporu ponieważ Fryderyk II (*1712, †1786) wycofał wszystkich żołnierzy na Pomorze Zachodnie. Pasłęk (podobnie jak pozostałe miasta pruskie), został zajęty przez Rosjan w lutym 1758 roku. Wkrótce ogłoszono ukaz (z 31 grudnia 1757 r., zniesiony przez carycę Elżbietę II 26 lipca 1762 r.) carycy Elżbiety I (*1709, †1762), oznajmiający, że Prusy Książęce są prowincją rosyjską. Mieszkańcy księstwa złożyli hołd nowemu suzerenowi. Na zamku i w domach mieszczańskich rozlokowali się Rosjanie. Ciężar utrzymania garnizonu rosyjskiego spadł na miasto. Nałożono na Prusy Górne kontrybucję - Pasłęk miał zapłacić w pierwszej racie 7700 talarów, co stanowiło prawie 30% ogólnej sumy (25824) kontrybucyjnej nałożonej na 7 miast.
W XVII i XVIII w. Rada miasta Pasłęka składała się z 10 osób, chociaż były ingerencje władz wyższych w wybory burmistrzów. Stan rady miejskiej w 1779 roku i jej uposażenie przedstawia poniższa tabela.
dokumencie lokacyjnym z 1297 roku znalazły się informacje o plebanie, kościele i uposażeniu parafii. Obejmowało ono 4 łany wolne od czynszu ( tzw. Pfarrhufen na wschód od miasta, obecnie Popowe Włóki), meszne (podatek przysługujący proboszczowi za odprawianie mszy w kościele) w wysokości jednej miarki żyta i jednej miarki owsa oraz dwór w mieście koło cmentarza. Informacje źródłowe o średniowiecznej parafii ograniczają się tylko do imion proboszczów. Pierwszym znanym był Jan (kanonik warmiński) występujący w latach 1308-1320. Następnym znanym był Jan Bando *[9], który proboszczem był miedzy 1345 a 1360 rokiem. W latach 1395-1398 proboszczem był Bartłomiej Boruschow *[10]. Jego następcą był Jan Winkeler *[11] - nie wiadomo w jakich to było latach. W 1428 roku proboszczem był Henryk Sasslein (In arbitus magister i in medicinis licentiatus), a w 1438 roku godność tę objął Aleksy Pflug. Kiedy ten zmarł parafię nadano w 1453 roku Krzysztofowi Wolffowi. W 1454 roku proboszczem został Konrad.
Przy parafii pasłęckiej istniała prawdopodobnie szkoła. Do 1466 roku kilkunastu pasłęczan udało się za granicę na studia uniwersyteckie. Na początku XV wieku w Pasłęku znajdował się przytułek miejski przy kościele św. Jerzego.
*[9]Magister. W źródłach pojawia się w 1335 r. jako in legibus (licencjat), później był notariuszem, prokuratorem Zakonu w procesie warszawskim (1339) i proboszczem w Dzierzgoniu (1341). W 1360 roku w Malborku, w obecności w.m. Winrycha von Kniprode, występuje jako sędzia w sporze majątkowym między cystersami oliwskimi a kilkoma rycerzami ziemi puckiej. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[10]Człowiek gruntownie wykształcony, z tytułem doktora medycyny. Później objął parafię staromiejską w Elblągu i został dziekanem kapituły warmińskiej. Był też lekarzem wielkich mistrzów i pełnił funkcje dyplomatyczne. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[11]Kanonik warmiński, magister, "profesor świętej teologii". Był on współfundatorem wikariatu przy kościele pw. Trzech Króli w Nowym Mięście Elblągu (1420) i współzałożycielem działającego tam bractwa maryjnego. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[12]Konsystorz to najwyższa władza administracyjno-sądowa w Kościołach protestanckich.
1534 roku powstała w Pasłęku szkoła miejska, w której nauczycielem był nieznany z nazwiska teolog. W owym czasie nauczyciel był drugą osobą duchowną obok księdza protestanckiego. Nauczycielami w szkole miejskiej byli najczęściej młodzi teologowie, często na krótko przed objęciem parafii lub egzaminami. Na przełomie XVI i XVII wieku w Pasłęku funkcjonowały dwie szkoły: męska (Jungenschule) i żeńska (Mägdlein Schul). W XVIII wieku szkołę żeńską przebudowano, pełniła ona rolę szkoły elementarnej, a uczęszczali do niej także biedniejsi chłopcy. Dzieci obywateli miejskich uczęszczały do szkoły dla chłopców (łacińskiej). W 1765 roku wymienia się w niej rektora, prorektora, kantora, a szkoła jest pod opieką specjalnej komisji kościelno-szkolnej.
a mocy rozporządzenia rządu pruskiego z 30 kwietnia 1815 roku, z istniejącego od 1752 roku powiatu w Morągu (Mohrungen), w dniu 1 lutego 1818 roku wydzielono nowy powiat w Pasłęku (Kreis Preußisch Holland). Był on podporządkowany rejencji w Królewcu (Regierungsbezirk Königsberg) w Prowincji Prusy Wschodnie (Provinz Ostpreußen). Siedzibą Starostwa Powiatowego był Pasłęk. Od 1 lipca 1867 roku starostwo należało do Związku Północnoniemieckiego (Norddeutscher Bund), a od 1 stycznia 1871 roku do II Rzeszy Niemieckiej. Powiat w dniu 1 grudnia 1905 roku został podzielony na 84 gminy wiejskie i 89 niezależne osiedla. W jego składał wchodziły dwie gminy miejskie: Pasłęk i Młynary (Mühlhausen). Po 1920 r., starostwo w Pasłęku, wraz z Elblągiem (Elbing) i Sztumem (Stuhm), zostało przyłączone do Prus Wschodnich. Z dniem 30 września 1929 r., w ramach reformy terytorialnej, prawie wszystkie wcześniej niezależne osiedla w powiecie zostały przyłączone do sąsiednich gmin wiejskich. Pod rządami narodowych socjalistów w dniu 7 października 1936 roku gmina wiejska Judendorf została przemianowana na Hermannswalde (obecnie Warszewo). W 1939 roku powiat liczył 858,19 km² i 37 tys. 492 mieszkańców (w tym Pasłęk ok. 7 tys., Młynary ok. 3 tys.).
Herb powiatu pasłęckiego - biała tarcza z czarnym (krzyżackim) krzyżem, w jej środku mała tarcza herbowa z czerwonym lwem wspiętym w prawo na złotym tle.
Źródło:
W. Długokęcki, Dzieje miasta Pasłęka w latach 1297-1454, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.255-266.
W. Długokęcki, Pasłęk jako ośrodek administracyjny i gospodarczy zakonu krzyżackiego, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.267-272.
W. Długokęcki, Dzieje polityczne Pasłęka w okresie Związku Pruskiego i wojny trzynastoletniej, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.273-278.
J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.300-347.
J. Powierski, Dzieje ziemi pasłęckiej do schyłku XIII w. roz. 15, 25, 29, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.148-154, 196-197, 214-220.
J. Salm, Z problematyki rozwoju przestrzennego Pasłęka, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.234,243.
B. Jähnig, Część III. Wykazy urzędów. Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s.326.