Miasto Młynary położone jest w odległości około 20 km na wschód od Elbląga, na pograniczu Wysoczyzny Elbląskiej i Równiny Warmińskiej. Od 1999 r. przynależą do powiatu elbląskiego w województwie warmińsko-mazurskim.
iasto zostało założone prawdopodobnie w miejscu pruskiej osady, jak głosi legenda, przez grupę osadników z Turyngii. Legenda mówi też, iż niemiecka nazwa osady nad Baudą (Műhlhausen) wywodzi się od Műhlhausen - wolnego miasta, które w 1286 przystąpiło do Hanzy i uchodziło za jedno z najpotężniejszych miast w Turyngii. Przypuszcza się, iż zanim powstały Młynary istniał w pobliżu młyn (Mühle) zakonny i stąd nazwa. Za tą wersją przemawia późniejszy herb miasteczka z kołem młyńskim. Na północ od powstającego miasteczka miał istnieć też mały dwór obronny, z którego Krzyżacy kontrolowali okolicę.
Pierwszy akt lokacyjny dla Młynar (Molhawsen, Műhlhausen), wystawił komtur elbląski (w latach 1320-1331) Herman von Öttingen, prawdopodobnie pomiędzy rokiem 1327 a 1329, ale ów dokument zaginął.
W dniu 8 września 1338 r. w Elblągu komtur elbląski (w latach 1332-1342) Zygfryd von Sitten potwierdził nadania komtura von Öttingena dla wdowy po lokatorze Mikołaju (Nikolaus) Kuninie (Kunyn) oraz Młynarom prawa miejskie (Stadtrecht). Miasto posiadało 103 włóki na prawie chełmińskim (Kulmer Recht). Z tego 10 włók wolnych od opłat miał sołtys. Następne 4 wole włóki przypadły proboszczowi i 12 włók wolnizny do wspólnego użytkowania dla wszystkich mieszczan. Mikołaj piastował dziedziczny urząd sołtysa w Młynarach i podległej miastu wsi Płonne (Loberth, Lohberg), która posiadała 59 włók (od każdej płacono rocznie ½ marki i 4 kury na św. Marcina), a także otrzymywał trzecią część przychodów od zasądzonych kar. Wpływy z czynszów od łaźni, kramów i ław kupieckich, miały być dzielone na trzy części, z których jedna przypadała do podziału sołtysowi i kasie miejskiej, zaś dwie części zabierał Zakon. Od około 1437 r. miasto prowadziło księgę czynszową, która obejmowała obszar (Gebiete) 16 wsi czynszowych na prawie chełmińskim komturstwa elbląskiego: Lohberg (59 włók), Herrndorf (90 włók), Fürstenau (61 włók), Neumark (61 włók i 3 morgi), Ebersbach (74½ włóki), Lauck (54 włóki), Schönfließ (31½ włóki), Neumünsterberg (45 włók), Blumenau (60 włók), Greulsberg (54 włóki), Schönberg (32 włóki), Judendorf (27 włók), Schönmoor (40 włók), Sumpf (46 włók), Groß Stoboy (63 włóki), Klein Stoboy (16 włók). Księga zawiera czynsze z obszarów wsi bez włók sołtysich i kościelnych.
Jednak rozwój miasta miał być wkrótce zahamowany, gdy w 1351 r. państwo krzyżackie nawiedziła i znacznie wyludniła epidemia czarnej śmierci – dżumy. Zaraza w latach 1347-1353 spowodowała śmierć od 30 do 60% ludności ówczesnej Europy i była też powodem prześladowań mniejszości, jak Żydzi, trędowaci czy żebracy. W Młynarach o spowodowanie zarazy został posądzony Żyd niejaki Rumbuldus. W państwie zakonnym w Prusach Żydzi mogli przebywać jedynie na podstawie specjalnych glejtów.
Poniżej treść dokumentu z 1338 r. potwierdzającego przywilej lokacyjny Młynar zawarta w Codex Diplomaticus Prussicus… opracowanego przez Johannesa Voigta, wydanego w Królewcu w 1848 r.
O tym, że w Młynarach od dawien dawna istniał młyn pisze jego Honorowy Obywatel Jerzy Białobrzeski:
[…] Przypuszcza się, że młyn zakonny powstał wcześniej niż samo miasto. Potwierdzona jest bowiem jego działalność zaraz po założeniu Młynar około 1327 roku. Grunty, na których znajdował się młyn, należały wówczas do Zakonu Krzyżackiego. Młyn został zniszczony w 1414 roku, podczas wojny polsko-krzyżackiej. Po sekularyzacji państwa krzyżackiego w 1525 roku (przekształconego później w świeckie Prusy Książęce), młyn zyskał status książęcego (w 1529 roku). Zaczęto wówczas wydzierżawiać go kolejnym użytkownikom. Wśród nich był m.in. młynarz Fabian Klein, późniejszy burmistrz Młynar (w latach 1636-1663). Pierwszym właścicielem młyna został w 1752 roku młynarz Korn. Po 1945 roku, pomimo dobrego stanu technicznego, rozebrano przylegający do młyna budynek mieszkalny oraz duży dwukondygnacyjny budynek gospodarczy. Pierwszym powojennym młynarzem był w mieście Franciszek Strzałowski i to on w 1946 roku podjął pierwszą próbę uruchomienia młyna. Od 1948 roku kierownikiem młyna był Nikodem Łabicki. Pod jego nadzorem obiekt funkcjonował do 1966 roku. W dniu 19 czerwca 1978 roku wpisano go do rejestru zabytków.
Zbiornik, nad którym położony był młyn miał około 500 m długości i około 60 m szerokości. Wody tego zbiornika doprowadzone były do zabudowań kanałem. Po pokonaniu progu wodnego, spadały z kilkumetrowej wysokości na młyńskie koło wprawiając je w ruch, przenoszony na znajdujące się w środku żarna. Na początku XX wieku urządzenia zaczęto napędzać energią elektryczną Sam młyn był masywną trzykondygnacyjną budowlą z dwupoziomową częścią podziemną. Wzniesiono go z cegły, na rzucie wydłużonego prostokąta i przykryto dwuspadowym dachem wyłożonym cienkimi kwadratowymi płytami z łupka ilastego. Przy zachodnim szczycie budynku znajdowała się drewniana rampa, zadaszona jednospadowym dachem. Stamtąd do wnętrza prowadziły szerokie podwójne drzwi wejściowe. Na przedłużeniu zachodniej ściany szczytowej i prostopadle do południowej, znajdował się próg wodny o szerokości 5 m i wysokości około 5 m, a za nim – koło młyńskie. Wewnątrz młyn był wyposażony w kamienne żarna o średnicy tarcz około l,5 m. Całość młyńskich urządzeń oparto na niezależnej od murów zewnętrznych konstrukcji drewnianej. Również podłogi przedzielające poszczególne poziomy oraz schody były wykonane z drewna. Od strony północnej dobudowany był parterowy podpiwniczony budynek, posadowiony na planie prostokąta, wymiarami zbliżony do budynku młyna. Przybudówka posiadała wysoki dwuspadowy dach kryty dachówką.
(J. Białobrzeski, op. cit., s. 670-675.)
okalizacja miasta na przecięciu traktów z Elbląga i Fromborka na Ornetę i Pieniężno oraz z Braniewa do Pasłęka wpływała korzystnie na jego rozwój. Założone zostało na planie zbliżonym do kwadratu, z rynkiem po środku i z siecią prostopadłych uliczek wychodzących z jego naroży. Z biegiem lat Młynary otaczały mury z kamienia i cegły, zbudowano też wieże obronne a wjechać doń można było przez dwie bramy (Górną i Dolną) od wschodu i zachodu. W północno – zachodniej części miasteczka zbudowano kościół, który pełnił też funkcje obronne, gdyż świątynia znajdowała się przy narożu murów, a wieża kościelna stanowiła część miejskich fortyfikacji - dzisiejszy kościół św. Piotra Apostoła.
Proboszcz w Młynarach (Plebanus de Molhawsen) występuje w źródłach już w 1329 r. Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w Prusach (1525) kościół przejęli protestanci. Spłonął on w pożarze z 1547 r., ale do 1553 r. został odbudowany pod nadzorem mistrza murarskiego Stanisława z Fromborka. Nową wieżę kościelną postawiono dopiero w latach 1567-1570, a w 1595 r. została ona podwyższona.
Według planów budowniczego okręgowego Grunenberga dokonano w 1738 r. kolejnej przebudowy kościoła. Zmieniono wówczas lokalizację zakrystii (przeniesiono ją z nawy bocznej przy ołtarzu w miejsce prezbiterium – obecnie wróciła w dawne miejsce) oraz zlikwidowano chór znajdujący się po stronie południowej. W nawie bocznej od strony północnej zbudowano dwupiętrową emporę (rozebrana w 1956 r.). W 1875 r. rozebrano sufit gipsowy i zastąpiono go drewnianym, który wykonał mistrz ciesielski Ehlert. W latach 1898-1899 gruntowny remont przeszła wieża kościelna. W 1927 r. przeprowadzono remont i przebudowę organów z polowy XVIII w., które powstały w królewieckim warsztacie Adama Gottloba Caspariniego, ich prospekt, czyli frontową elewację zewnętrznej obudowy organów, wykonał Jahan Turek z Ostródy (kolejne remonty organów przeprowadzono w latach 1955-1956, 1991-1992 i 2007).
W północno – wschodniej części miasta wzniesiono murowaną siedzibę (tzw. „Zamek”) zarządu lasów komturstwa elbląskiego (Waldamt), która funkcjonowała tutaj w latach 1348-1360. W tym czasie w Młynarach rezydowali mistrzowie leśniczy (Waldmeister) komturii: Otto von Opyn (Oppin?) – 1348, Werner von Linden - 1349, Reipold - 1354, Erkenbrecht von Voitsbeg -1357 i 1359, Werner von Linden – 1360. Rezydencja obronna służyła też za mieszkanie dla przebywających w miasteczku innych dostojników krzyżackich.
W średniowieczu młynarskie przedmieścia rozbudowały się najbardziej od strony Pasłęka i Młynarskiej Woli. Młynary w roku 1549 miały zaledwie około 350 mieszkańców.
Wśród rzemieślników w mieście wyróżniał się cech garncarzy:
[…] Na podstawie tych skromnych informacji można stwierdzić, że najstarszym dokumentem dotyczącym cechu garncarzy w Młynarach, jest statut cechowy z 21 lutego 1636 roku, wydany przez elektora Jerzego Wilhelma w Królewcu, który ponoć składał się z 48 artykułów.
Pośrednio istnienie cechu jest poświadczone przynajmniej od 1568 roku, taka data widniała na pieczęci cechowej. Natomiast z dokumentów kościelnych wynika, że w roku 1553 miejscowy garncarz wykonał dachówki na kościół, za które otrzymał 36 marek i 15 srebrnych groszy, na piece garncarskie 45 szylingów, na formy 6 szylingów i dodatkowo jeszcze 15 korców zboża. Wiadomo również, że glinę wybierano z tzw. góry garncarskiej, która położona była przy drodze do Kraskowa, w kierunku północnym od Młynar.
Kolejny znany dokument to przywilej cechowy, z 15 września 1744 roku, który został wystawiony w Berlinie przez Fryderyka II. Wiadomo, że w 1806 roku mistrz garncarski z Młynar, Johann Fischer, zatrudniał 9 uczniów. W kolejnych latach liczba garncarzy ulegała zmianom – w 1813 było ich ośmiu z terenu miasta i trzech z pobliskich wiosek; w 1817 cech zrzeszał 9 mistrzów, 5 czeladników i 4 uczniów; w 1829 roku było aż 15 mistrzów; w roku 1848 i 1859 członkami cechu było 14 mistrzów; w 1898 – 9 pracujących w mieście i 2 na wsi. Z powodu małej liczby garncarzy cech został rozwiązany w 1908 roku.
(Źródło: http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2015)
czasie tzw. wojny głodowej w 1414 r., czyli konfliktu Królestwa Polskiego z Krzyżakami, Młynary i całe okoliczne tereny zostały spustoszone przez wojska obu stron konfliktu (zniszczono m. in. młyn). W 1454 r. miasto Młynary zgłosiło swój akces do Związku Pruskiego i złożyło deklarację wierności królowi polskiemu (w latach 1447–1492) Kazimierzowi IV Jagiellończykowi. W 1455 r. zajął je komtur elbląski (w latach 1432-1466) Henryk Reuss von Plauen. Krzyżacy utopili wówczas tutejszego burmistrza posądzając go o zdradę. Jeszcze w tym samym roku Młynary zostały odbite przez siły związkowe, które zemściły się za poddanie miasta von Plauenowi podpalając je.Po wojnie trzynastoletniej (1454-1466) nastąpił podział państwa zakonnego i Młynary (Műhlhausen, spolszczone - Miluza) znalazły się w granicach Prus Zakonnych (Prusy Krzyżackie). Mimo, iż państwo to było podporządkowane Królestwu Polskiemu podział spowodował zmianę przebiegu głównych traktów. Wpłynęło to na kolejne zahamowanie rozwoju miasteczka (które w niemal niezmienionym kształcie doczekało XIX w. ). Zakon co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na sąsiednie tereny Warmii i Mazur, a od 1501 r. wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania hołdu lennego władcom Polski. Wynikiem tego była tzw. wojna rycerska (Reiterkrieg) w latach 1519–1521. W 1520 r. Młynary, znajdujące się na terytorium krzyżackim, zostały splądrowane i doznały poważnych zniszczeń ze strony wojsk polskich. Prusy Krzyżackie przestały istnieć w wyniku sekularyzacji dokonanej przez Albrechta Hohenzollerna (*1490,†1568) w 1525 r. Powstało nowe państwo świeckie Prusy Książęce – do 1657 r. lenno Królestwa Polskiego. Młynary należały do okręgu Prusy Górne (Oberland), w 1661 r. posiadały 429 włók i 6 mórg ziemi.
Panorama Młynar w 1750 r.
W 1625 r. z powodu kolejnej epidemii dżumy zmarło w Młynarach 142 osoby, co stanowiło ok. 10% populacji miasta. W 1626 r. otwarto tutaj pierwszą aptekę, ale aptekarz zmarł 3 lata później na zarazę. Po inwazji Szwedów pod wodzą króla (w latach 1611–1632) Gustawa II Adolfa miasto musiało zimą 1628/29 przyjąć i nakarmić prawie cztery kompanie szwedzkich żołnierzy. Szwedzki garnizon pozostawał w Młynarach do 1631 r. W tym okresie panowała zaraza, która zabiła ponad 400 osób - jedną trzecią populacji miasta - i 66 szwedzkich żołnierzy. Zmarli zostali pochowani na nowopowstałym cmentarzu za murami miasta. Od 1805 r. cmentarz ten został przejęty przez wspólnotę protestancką.
Podczas drugiej wojny szwedzko-polskiej w 1655 r. Młynary były siedzibą szwedzkiego króla (w latach 1654-1660) Karola X Gustawa, który rezydował tutaj wraz z kanclerzem Erykiem Oxenstierną. Na podstawie traktatu w Królewcu w 1656 r. Prusy Książęce stały się lennem szwedzkim. W 1657 r., za panowania (w latach 1648–1668) Jana II Kazimierza Prusy Książęce uzyskały niezależność od Rzeczypospolitej, a dynastia Hohenzollernów brandenburskich suwerenność na tym terytorium. W 1658 r. Szwedzi opuścili Młynary, jednak wcześniej gruntownie je grabiąc. Zaraza znów szalała w mieście i zabrała 144 ofiary. W latach 1658 – 1660 w Młynarach przebywał brandenburski oddział pod dowództwem pułkownika Schoenaicha.
W latach 1678-1806 w mieście stacjonował garnizon wojska brandenburskiego (pruskiego). Jako miasto garnizonowe miały Młynary warunki sprzyjające rozwojowi. W latach 1746 – 1753 dowódcą garnizonu miał być von Beneckendorff (von Hindenburg), przodek przyszłego prezydenta III Rzeszy. Podczas wojny siedmioletniej (1756-1763) Młynary na krótko były okupowane przez Rosjan. W 1752 r. miasto włączono do nowo powołanego powiatu morąskiego (Kreis Mohrungen). W 1760 r. mieszkało tu 676 osób. W 1773 r. król pruski (w latach 1740–1786) Fryderyk II Wielki ulokował w Młynarach 52 Pułk Fizylierów. W 1815 r. Młynary zostały przeniesione do powiatu pasłęckiego (Kreis Preußisch Holland). Od 1849 r. w mieście działał sąd okręgowy, który podlegał okręgowi sądowemu w Pasłęku. Posiedzenia sądu odbywały się okresowo. Dekretem z 27 stycznia 1877 r. stary system prawny został unieważniony. W 1879 r. powstał w Młynarach sąd rejonowy, który działał do 1945 r.
Czarownice z Młynar
Wiek XVI-XVIII to ponure czasy procesów czarownic. Inkwizycja dotarła także do Prus Wschodnich. Nie ma praktycznie miasta, w którym choć raz nie zapłonąłby stos.
W Młynarach taki stos został zapalony w wigilię święta Matki Bożej Gromniczej - l lutego 1638 r. Z rejestru zmarłych miejscowej parafii wynika, że tego dnia spalono dwie kobiety. Proboszcz zapisał ich imiona: Urszula i Anna. O pierwszej wiadomo, że była Polką^ a jej maż nosił imię Krzysztof. Obie były żonami parobków, co potwierdza regułę, że osoby posądzane o czary najczęściej wywodziły się z nizin społecznych.
Zapis w księdze parafialnej jest skromny, nie podaje o co posądzono niewiasty ani gdzie ułożono stos . W pierwszej kwestii trudno się wypowiadać. Wachlarz możliwych oskarżeń był tak szeroki, że Urszula i Anna mogły być posądzone niemal o wszystko: o sprowadzenie chorób na ludzi i zwierzęta, o spowodowanie klęski nieurodzaju, o kontakty z duchami zmarłych i obcowanie z diabłem.
W sprawie miejsca egzekucji można pozwolić sobie na pewne przypuszczenia. Na pewno nie przeprowadzano jej na rynku, nie pozwalały na to wzglądy bezpieczeństwa przeciwpożarowego. Stos potrzebny do spalenia dwóch osób musiał być duży, a rynek otaczały domy w większości drewniane. Na środku placu nie było miejsca, bo stał tu ratusz, a obok niego - odwach. Dodajmy tu na marginesie, że młynarski rynek nadawał się z powodzeniem do wykonywania wyroków przez ścięcie. Takie egzekucje wykonano 12 września 1647 r. na piekarzu Michale Heingu i w 1739 roku na słudze Majewskim - obydwa wyroki zasądzono za morderstwo.
Ale wróćmy do naszych czarownic. Przy drodze z Młynar do Pasłęka, w przysiółku Kobyliny, oddalonym o dobry kilometr od miasta, jest wzniesienie wynoszące się na ok. 100 m npm., nazywane dawniej Sądową Górą (Gerichts-berg). W miejscu, gdzie dziś jest przystanek autobusowy, na samym wierzchołku góry, jeszcze w latach I wojny światowej stał wiatrak niejakiego Weila. Wcześniej, w 1831 r., na Sądowej Górze założono cmentarz ofiar cholery azjatyckiej, szalejącej w tym czasie w Europie. Żadne znane dokumenty nie potwierdzaj ą bezpośredniego związku między nazwą góry, a wykonywaniem w tym miejscu wyroków śmierci, ale takie pochodzenie nazwy jest jak najbardziej prawdopodobne. Potwierdzają to nocne mary, które podobno mieszkańcy Kobylin widują w tej okolicy.
A teraz puśćmy wodze ponurej fantazji. Wyobraźmy sobie orszak ludzi sunących w mroźny, lutowy dzień z Młynar w kierunku Sądowej Góry. Na czele posępnego pochodu jadą po śniegu sanie z dwiema skrępowanymi kobietami, a na Sądowej Górze pachołek miejski skończył właśnie budować stos ze smolistych szczap i zaczyna rozniecać ogień...
(Źródło: Marta Więckiwicz; http://elblag.2lo.elblag.pl/okolice/mlynary/czarownice.html)
owy etap rozwoju miasteczka rozpoczął się z chwilą otwarcia linii kolejowej Pruskiej Kolei Wschodniej (Preußische Ostbahn) Berlin – Królewiec (1853). Wówczas w Młynarach prężnie działały tartaki, garbarnie, kwitło piwowarstwo – popularnością cieszyło się warzone tutaj piwo. Podobno już na początku XVIII w. elblążanie woleli piwo z Młynar od własnego. Dzięki kolei sprzedaż tutejszego lnu wzrosła z 3 000 cetnarów rocznie do 30 000 cetnarów. Było to spowodowane bezpośrednią sprzedażą na Śląsku w Czechach i Angli. W 1864 r. zainstalowano w mieście oświetlenie uliczne. Rozwój Młynar nie spowodował jednak istotnych zmian w układzie urbanistycznym starego miasta. Chociaż zburzono część murów miejskich i w latach 1856-1857 zbudowano nowy kościół katolicki – obecnie pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.
Młynarska parafia do końca XVIII w. była w zasadzie czysto ewangelicka. Wynikało to z tak zwanego przymusu parafialnego polegającego na obowiązku formalnej przynależności do kościoła ewangelickiego i łożenia środków na jego potrzeby. Poniżej wykaz duchownych (pastorów, diakonów i wikariuszy) parafii protestanckiej w Młynarach na przestrzeni lat 1540-1945:
Johann Bomann, 1542
Albert Lichtenstein, 1543
Blasius NN., 1544
Nicolaus von Hame, 1545
Urbanus Hahn, 1546
Philipp Mechler, 1554
Johann Holtz, 1558–1575
Sebastian von Sanden, 1578–1586
Michael Harmer, 1584–1589
Simon Johannes, 1589–1607
Adam Eckstedt, 1595–1608
Nicolaus Trumpf, 1607–1629
Johannes Agricola, 1608–1610
Joachim Pollio, 1610–1635
Heinrich Möller, 1637–1654
Theophilus Wegner, 1655–1660
Gottfried Curtius d. Ä., 1661–1685
Caspar Mirovius, 1669–1682
Martin Suchland, 1670–1685
Gottfried Curtius d. J., 1685–1734
Samuel Alckenberger, 1685–1729
Johann Schumacher, 1724–1741
Johann Grüneberg, 1734–1738
Jacob Theodor Decker, 1739–1748
Johann Gottfried Sandhoff, 1741–1775
Philipp Emanual Drenckhan, 1749–1761
Georg Friedrich Thilo, 1761–1803
Jacob Schulz, 1776–1815
Theodor Carl Chr. Brasche, 1804–1807
Ernst Heinrich Bruno, 1813–1818
Johann Simon Weiß, 1815–1819
Johann Wilhelm Kopp, 1818–1831
Johann Benjamin Felskau, 1819–1823
Ludwig Julius Albert von Schäwen, 1825–1827
Gotthilf Friedrich I. Kleckl, 1828–1829
Napoleon Schumann, 1830–1832
Johann Benjamin Schuchard, 1832–1834
Michael August Gutzeit, 1832–1842
Heinrich Schuur, 1834–1865
Heinrich Büttner, 1843–1849
Carl Jonas, 1850–1854
Karl (Ludwig) Milau, 1856–1867
Julius Carl Wilhelm Lube, 1866–1878
Johann Friedrich Eckert, 1867–1877
Georg Gardin, 1878–1880, Hilfsprediger und Rektor
Ferdinand von Freyhold, 1878–1889, Pfarrer
Eduard Wilhelm J. Lehmann, 1890–1918
Wilhelm Finger, 1919–1925
Viktor Felix Reiß, 1925–1926
Ludwig Rosenow, 1926–1935
Bruno Kühnel, 1935–1945
Mimo wszystko od czasu do czasu w księgach parafialnych pojawiał się wpis, że osoba chrzczona lub zmarła była wyznania katolickiego. Wśród żołnierzy i oficerów stacjonujących w tutejszym garnizonie zdarzali się, najczęściej pochodzący z Polski, katolicy. Żołnierze niejednokrotnie po zakończeniu służby żenili się z miejscowymi kobietami i osiadali w Młynarach. Począwszy od lat czterdziestych sytuacja mieszkańców katolickich ulegała stopniowej poprawie. Działo się to głównie za sprawą biskupa warmińskiego (w latach 1841-1867) Józefa Ambrożego Geritza. Dekrety rządu pruskiego z 31 września 1850 r. i 8 maja 1854 r. pozwalały na swobodną zmianę wiary i wznoszenie świątyń swego wyznania. Władze państwowe dały wyraz nowym prądom zezwalając w 1849 roku dzieciom z rodzin katolickich na naukę religii w szkołach protestanckich. W Młynarach lekcje religii odbywały się po zajęciach szkolnych w środy i soboty a prowadził je katecheta z Błudowa nazwiskiem Buchholz.
W 1856 r. w mieście było 230 katolików, w 1859 - 295, w 1864 - 370 a w 1878 – 406 (15-20% mieszkańców). W 1866 r. do katolickiej parafii w Młynary należały wsie: Kwietnik, Bronikowo Broniszewo, Bronki, Bądy, Karwiny, Dawidy, Stare Siedlisko, Sokolnik, Księżno, Krasinek Kraskowo, Dębiny, Gibity, Podgórze, Góry, Wola Młynarska, Janiki, Warszewo, Ławki, Płonne, Nowica, Mikołajki, Słobity, Zastawno, Sopoty, Sąpy, Sucha, Nowe Monasterzysko.
Pierwszym stałym duchownym katolickim w Młynarach w latach 1859-1864 był ks. Jan Hannemann. Proboszcz Hannemann po wyjeździe z Młynar objął parafię w Świętej Lipce a po przejściu na emeryturę osiadł w Tolkmicku, gdzie zmarł w 1879 r. Jego następcą był Wawrzyniec Schmidt, który był wcześniej wikariuszem w parafii św. Mikołaja w Elblągu. Już w 1867 r. zastąpił go Józef Festag z Nowego Stawu, który był proboszczem w Młynarach przez 17 lat. Po nim był Jakub Unger (1884—1885), Antoni Fink (1885-1891) i Karol Mundkowski (1891-1904) - niestety brak danych nie pozwala na omówienie późniejszych duszpasterzy parafii katolickiej w Młynarach.
Kościół katolicki w Młynarach powstał pod nadzorem budowlanym mistrza murarskiego Georga Görke z Pasłęka. Koszt budowy świątyni wyniósł 5000 talarów. W dniu 25 października 1857 r. archiprezbiter Antoni Marquardt z Braniewa poświęcił budowlę. W uroczystości brali udział katolicy z Młynar i okolic, przedstawiciele rodu zu Dohna ze Słobit oraz liczna grupa duchowieństwa warmińskiego a wśród nich m.in. prof. Andrzej Thiel, późniejszy biskup warmiński. Od adwentu 1857 r. msze w młynarskim kościele odprawiały się raz w miesiącu, a liturgię sprawował ksiądz August Pohlmann z Braniewa. W tym czasie wspólnota katolicka w Młynarach podlegała parafii w Błudowie. W kwietniu 1859 roku utworzono tu kurację (nie była pełnoprawną parafią). Pełne prawa parafialne Młynary otrzymały w dniu 29 sierpnia 1866 r. Proces otrzymywania pełni praw kanonicznych zakończył się 16 czerwca 1872 r., w dniu tym biskup warmiński (w latach 1868–1885) Filip Krementz konsekrował świątynię. Ciekawostką jest, że neogotycki ołtarz do tego kościoła został podarowany mieszkańcom Młynar przez papieża Piusa IX. Centralnym elementem ołtarza jest obraz przedstawiający Matkę Bożą, który został namalowany przez Augustę Herzen z Królewca. Staraniem ks. Jana Hannemanna wybudowano w 1860 r. plebanię służącą młynarskiemu duchowieństwu do dziś.
Liczba uczniów katolickich systematycznie rosła, więc rodziny wystąpiły z petycją do władz pruskich o wyrażenie zgody na założenie własnej szkoły w Milejewie. Zgodę otrzymano w dniu 24 kwietnia 1854 r. Na tymczasową siedzibę placówki przeznaczono zdewastowany budynek mieszkalny przy ulicy nazwanej później Szkolną (obecna ul. Słowackiego). Prócz dwóch izb lekcyjnych mieściło się w nim mieszkanie nauczyciela. Uroczyste otwarcie szkoły odbyło się w dniu 6 czerwca 1854 r. Pierwszym nauczycielem był Alojzy Acklin - pochodzący z Rogit koło Braniewa. W 1860 r. zastąpił go Franciszek Bludau, a w 1867 r. stanowisko nauczyciela objął Franciszek Erdmann. Nauczyciel otrzymywał 172 talary rocznego wynagrodzenia, bezpłatne mieszkanie i opał. Po wybudowaniu kościoła (1857) nauczyciel pełnił też funkcję kościelnego i organisty.
W 1868 r. otrzymano zgodę na budowę nowej szkoły. Budynek szkolny stanął w północnym narożniku miasta, tuż obok starej szkoły, którą rozebrano a materiały budowlane wykorzystano częściowo przy budowie nowej szkoły. Koszt budowy wyniósł 1375 talarów. Budową zajął się miejscowy murarz Góttner. Po niespełna dwudziestu latach budynek szkolny stał się zbyt ciasny, gdyż w 1887 r. było w Młynarach 124 uczniów katolików.
ie licząc średniowiecza, pierwsi Żydzi w Młynarach pojawili się w marcu 1812 r., lecz dopiero w 1817 r. osiadł tutaj na stałe Salomon Leserstein, który handlował wełną i szczeciną (włosy trzody chlewnej). Później przybywali kolejni starozakonni, lecz młynarska diaspora żydowska była stosunkowo nieliczna – stanowiła kilka % mieszkańców. W 1827 r.- 28 osób, 1828 r. – 38 osób, 1847 r. – 47 osób, a w 1858 r. odnotowano w Młynarach 60 Żydów (wg. Rocznika Ziem Zachodnich). Najwięcej obywateli miasta pochodzenia żydowskiego przebywało tutaj w latach 70.–80. XIX w., jednak liczba ich nie przekroczyła 80 osób (ok. 3% ogółu mieszkańców).Tutejsza wspólnota żydowska nigdy nie utworzyła własnej gminy wyznaniowej i podlegała gminie w Pasłęku. Jednak działał w Młynarach dom modlitwy w prywatnym mieszkaniu i od 1831 r. istniał tutaj cmentarz wyznaniowy.
Po objęciu przez Hitlera władzy w Niemczech Żydzi z Młynar podjęli decyzję o emigracji. Ostatnie 11 rodzin opuściło miasteczko najprawdopodobniej na początku drugiej połowy lat 30. XX w. Po wyjeździe ostatniej rodziny około 1936 r., kirkut (cmentarz żydowski) został zdewastowany. Wśród nazwisk ofiar Holocaustu znajdują się personalia dwóch Żydów związanych z Młynarami, którzy zginęli w getcie w Rydze oraz w obozie w Sachsenhausen.
(Źródło: Rocznik Ziem Zachodnich, op. cit., s.88.; http://www.sztetl.org.pl/pl/article/mlynary/5,historia)
[…] Cmentarz żydowski w Młynarach powstał w pierwszej połowie XIX w. W 1831 r. kupiec Hirsch Flatow kupił od skarbnika miejskiego parcelę położoną za miastem, na północ od rzeki Baudy, przy drodze do Elbląga. Na działce założono cmentarz wyznaniowy. Teren o wymiarach ok. 20 x 30 m otoczono żywopłotem.
Do 1926 r. pochowano tutaj 26 osób. Cmentarz uległ dewastacji około 1936 r., po wyjeździe z Młynar ostatnich Żydów. Miał tego dokonać mieszkający po sąsiedzku gospodarz, który macewami prawdopodobnie planował utwardzić dojazd do gospodarstwa. Jednak jeszcze po 1945 r. macewy leżały „na bezładnym stosie” w okolicach posesji przy ul. Elbląskiej 2 (stacja benzynowa).
(J. Białobrzeski, op. cit., s. 154.)
latach 1713-1716 w centralnym punkcie miasta zbudowano ratusz (spłonął on w wielkim pożarze w 1871 r.). W 1821 r. w Młynarach ponownie powstała apteka, którą prowadził farmaceuta Otto Lingen z Saalfeld. Z powodu niskiej opłacalności apteka w 1827 r. została zamknięta a w budynku aptecznym urządzono gospodę o wysokim standardzie. W każdym razie opieka medyczna spoczywała w rękach miejscowego cyrulika (fryzjer, golibroda), który był także chirurgiem miejskim. W 1840 r. w Młynarach znalazł się pierwszy wykwalifikowany lekarz dr Ungefug - dawał też dzieciom lekcje gimnastyki. W 1848 r. lekarz porzucił praktykę z powodu złego stanu zdrowia i wyjechał z miasta. 
W styczniu 1807 r. do Młynar wkroczyły wojska napoleońskie i okupowały miasto ponad rok. W dniu 14 grudnia 1809 r. w Młynarach zatrzymał się na odpoczynek, w drodze z Królewca do Berlina, król Prus Fryderyk Wilhelm III z małżonką królową Luizą z Meklemburgii-Strelitz. Zmarła 19 lipca 1810 r. królowa Luiza była w Prusach wzorem dobroczynności. W 1814 r. jej mąż ustanowił Order Luizy przyznawany kobietom za opiekę nad chorymi i ułomnymi. Była ona symbolem matki i zwano ją „matką królów” - urodziła Fryderykowi Wilhelmowi dziewięcioro dzieci. W 1813 r. pod Młynarami miała miejsce bitwa Rosjan z Francuzami.
Podłączenie do sieci telefonicznej Młynar nastąpiło w 1900 r., a do sieci elektrycznej w 1901 r. W latach 1901–1907 wybudowano też nowy budynek dla protestanckiej szkoły miejskiej. W 1885 r. liczba mieszkańców wynosiła 2439, a w 1939 r. – 3006 osób.
Największe jednak zniszczenie Młynar w historii miasta, bliskie 80%, miało miejsce w czasie ofensywy radzieckiej. Wprawdzie miasto zostało zajęte bez walki, ale podpalili je pozorując walkę propagandziści Armii Czerwonej kręcący kronikę filmową, dokumentując ciężkie walki bohaterskiej armii w Prusach Wschodnich.
Tak znaczne zniszczenia spowodowały utratę przez Młynary praw miejskich, które odzyskały dopiero w 1984 r.
Temat w opracowaniu, treść może ulec zmianie
RADY Miejskiej w Młynarach
z dnia 04.09.2015 r.
w sprawie nadania tytułu Honorowy Obywatel Młynar
Na podstawie art.18 ust.2 pkt 14 ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 594 i poz. 1318, z 2014 r. poz. 379 i poz. 1072) Rada Miejska w Młynarach uchwala, co następuje:
§ 1. Nadaje się tytuł Honorowego Obywatela Młynar Panu Jerzemu Białobrzeskiemu.
§ 2. Wykonanie uchwały powierza się Burmistrzowi Miasta i Gminy Młynary.
§ 3. Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia.
Uzasadnienie
do Uchwały nr X/56/2015 Rady Miejskiej w Młynarach z dnia 04.09.2015r.
w sprawie nadania tytułu Honorowego Obywatela Młynar
Pan Jerzy Białobrzeski –urodził się w czasie II wojny światowej 29 października 1940 roku w Ostrołęce. Wraz z Rodzicami przybył do Młynar w roku 1946 i tutaj spędził dzieciństwo, tutaj też uczył się i ukończył Szkołę Podstawową (będąc absolwentem z numerem 174 Młynarskiej Szkoły Podstawowej). Później ukończył Liceum Ogólnokształcące nr 2 w Elblągu i Politechnikę Gdańska zostając znanym w kraju i za granicą inżynierem budownictwa. Pełnił też liczne funkcje kierownicze (będąc dyrektorem i prezesem zarządu) licznych olsztyńskich przedsiębiorstw. Ma tez w realizacji liczne projekty, m. In. Budynków bankowych, pływalni, chłodni, bocznic kolejowych. Życiowo związał się z Olsztynem, duszą pozostając w Młynarach. Właściwie Młynary stały się jego pasją życiową. Jego wspaniałe opracowanie „Młynary –małe miasto 1327 –2007” stało się niepowtarzalnym kompendium wiedzy o tej miejscowości, historii tej odległej, a zwłaszcza tej powojennej. Z pasja opisał historyczne wydarzenia, ludzi tu żyjących, nie zapominając przy tym o najbliższej okolicy. Opracowanie, wydane w 2008r. w formie książkowej, stało się dla ludzi związanych z Młynarami niezwykłą wartością zarówno poznawczą jak i wspomnieniową. Wiele osób ze łzami w oczach czytało tę książkę –historię swojej małej ojczyzny. Jest to fakt nie do przecenienia. Niezależnie od tej wspaniałej pracy Pan Białobrzeski napisał też swoją autobiografię „Przejść przez życie” (jest to piękne wydanie książkowe, które jednak nie weszło do sprzedaży publicznej, a szkoda), Autor wraca i powołuje się na związki z Młynarami. Ciepło opisuje sama miejscowość, ale głównie z sentymentem i atencja odnosi się do ludzi z którymi przychodziło Jemu żyć i współdziałać. Bardzo często w okresie licealnym i studenckim przywołuje w superlatywach poziom nauki w Szkole Młynarskiej, dzieło życia Pana Jerzego Białobrzeskiego, dające światu rozległą wiedzę o naszej wspaniałej miejscowości, jej historii i jej mieszkańcach daje Panu Białobrzeskiemu przepustkę do przyznania temu człowiekowi „Honorowego Obywatelstwa Młynar”.
Źródło:
F.R. Barran, Städte-Atlas Ostpreussen, 3.durchgesenene und aktualisierte Auflage 1994,Verlag Gerhard Rautenberg - Leer, s.137, ISBN 3-7921-0374-5 [grafika].
J. Białobrzeski,
Młynary małe miasto 1327-2007 / Jerzy Białobrzeski. -
Olsztyn : Adam Białobrzeski, 2008. – S. 154, 670-675.
J. Charytoniuk, Początki parafii
katolickiej w Młynarach [w:] Studia Elbląskie IV/2002, Elbląg 2002, s.85-90.
Codex Diplomaticus Prussicus. Urkunden-Sammlung
zur älteren Geschichte Preussens aus dem Königl. Geheimen Archiv zu Königsberg,
nebst Regesten hrsg. von Johannes Voigt, Tom 3, Gebr. Bornträger, 1848
Rocznik Ziem
Zachodnich, 01/2017, Wrocław 2017, s.88.
Uchwała nr
X/56/2015 RADY Miejskiej w Młynarach z dnia 04.09.2015 r. [PDF]
https://pl.wikipedia.org [dostęp:21.03.2020]
https://pl.wikipedia.org [dostęp:21.03.2020]
https://www.ostpreussen.net [dostęp:21.03.2020]