Jan Bażyński - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

Jan Bażyński, Johann von Baysen/Baisen (* 1390 r. w Leszczu na Ziemi Dobrzyńskiej, †9 .11. 1459 r. w Malborku).

Współzałożyciel i przywódca Związku Pruskiego, pierwszy gubernator Prus Królewskich. Stał na czele poselstwa Związku Pruskiego, które poddało ziemie pruskie 20 lutego 1454 roku, królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi. Brat Gabriela i Ścibora.

Jan Bażyński był dzieckiem z drugiego małżeństwa, sędziego ziemskiego Piotra Bażyńskiego. Nazwisko Bażyński wywodzi się od nazwy pruskiej osady Baysen (Bażyny), położonej koło Ornety, którą otrzymali *[1] z nadania biskupa warmińskiego Henryka I Fleminga. Ojciec Jana był w dobrych stosunkach z Zakonem Krzyżackim, dlatego mógł on pobierać nauki w Malborku, gdzie zapoznał się z organizacją i polityką Zakonu. Był bardzo pojętnym uczniem i stał się szybko szanowanym dostojnikiem na dworze wielkiego mistrza, gdzie piastował różne godności. Podobnie jak ojca wysyłano go w różne poselstwa zagraniczne. W 1419 r. wyjechał do Portugalii, gdzie przebywał dwa lata. W okresie pobytu tam uczestniczył w walkach prowadzonych przez Portugalię z Maurami. W czasie walk z Maurami zasłynął jako dzielny wojownik i został pasowany na rycerza przez tamtejszego króla Jana, a także otrzymał pismo pochwalne skierowane do wielkiego mistrza.

Po powrocie do Malborka w 1422 roku, pozostawał na służbie Zakonu. W latach 30. XV stulecia należał do Tajnej Rady, mającej m.in. dbać o sprawy szlachty mieszkającej w państwie krzyżackim. Wyjeżdżał również jako członek zespołów poselskich wysyłanych przez wielkiego mistrza do Anglii i Danii. Jednak coraz bardziej rozchodziły się jego drogi z Zakonem, zbiegając się z drogami szlachciców z Ziemi Chełmińskiej i Ziemi Dobrzyńskiej. Wobec narastających sprzeczności między interesami szlachty i Zakonu znalazł się Bażyński w szeregach rycerstwa wrogiego Krzyżakom. Poznał m. in. braci Fryderyka i Mikołaja z Kitnowa, Hanusza i Mikołaja z Ryńska, założycieli Towarzystwa Jaszczurczego, oraz Guntera z Dylewa. Kiedy 14. marca 1440 roku w Kwidzynie powstał Związek Pruski, Bażyński wstąpił do niego i został w nim powołany na przywódcę po Janie Cegenbergu.

Zakon Krzyżacki nigdy nie uznał powstałego Związku Pruskiego. Jan Bażyński zdając sobie sprawę z możliwości Zakonu Krzyżackiego w cesarstwie i papiestwie - mogących doprowadzić do likwidacji Związku Pruskiego - rozpoczął poszukiwanie wsparcia w Polsce. Będąc na leczeniu na Śląsku spotkał się z kanclerzem Janem Konicpolskim, z którym prowadził rozmowy w celu wybadania jakie stanowisko wobec Związku Pruskiego i jego poczynań zająłby król Polski. Związkowcy nie wierzyli w powodzenie w sądzie cesarskim, który odbył się w Wiedniu w 1453 roku. Poza tym Krzyżacy planowali zamordowanie Jana Bażyńskiego, którego po "zdradzie" zwali „Kulawym Bazyliszkiem” albo „Kulawym Smokiem”, oraz innych wybitnych działaczy związkowych.

W dniu 4 lutego 1454 roku Związek wypowiedział posłuszeństwo Zakonowi Krzyżackiemu. W Prusach wybuchło powstanie, które w szybkim tempie opanowywało kolejne zamki krzyżackie i rozszerzyło się na całe państwo zakonne.

20 lutego 1454 roku poselstwo Związku Pruskiego na czele z Janem Bażyńskim przybyło do Krakowa. Król przyjął delegację na posiedzeniu rady. W imieniu stanów pruskich głos zabrał Jan Bażyński i przedstawił całą niedolę stanów pruskich znajdujących się pod panowaniem Zakonu i prosił króla by przyjął pod skrzydła Korony cały zniewolony lud, by ziemie i mieszkańców wcielił do Królestwa Polskiego.

*[1]10 lipca 1289 r. biskup Henryk I Fleming nadał swemu bratu Albertowi na prawie chełmińskim 110 włók ziemi (1848 ha) leżącej na staropruskich polach Baysen, Sigdus oraz Naglanditkin. Obdarowany w zamian zobowiązał się do pełnienia trzech służb wojennych w lekkiej zbroi na koniu. Albert przybrał nazwisko Baysen – Bażyński. Majątek po Albercie odziedziczyli jego synowie Henryk i Albert.

Mowa Jana Bażyńskiego do króla Kazimierza Jagiellończyka [fragmenty]

Nie tajno, miłościwy królu, tobie i twojej radzie, a podobno i narodom sąsiednim, ile krzywd i niegodziwości, ile zniewag i sromoty dziadowie i ojcowie nasi, a na koniec my sami wycierpieliśmy od mistrza i Zakonu Pruskiego. [...] Ale nad te wszystkie klęski więcej nas jeszcze to dotykało, żeśmy byli zmuszeni do łamania sojuszów i prowadzenia wojen, tym przykrzejszych dla nas, że tak niesprawiedliwych; żeśmy musieli nastawiać nasze głowy za nieprawość mistrza i Krzyżaków.[...] Komturowie i posiadacze zamków nie sromali się, bez przeprowadzenia sprawy, bez złożenia sądu, zabierać nam dobra i majątki, żony w oczach mężów i córki wobec rodziców porywać na pastwę swych lubieżnych chuci a tym, którzy się na takie krzywdy uskarżali,...[zamiast] wymierzenia sprawiedliwości, zdejmowano głowy albo wydzierano mienie. Przyciśnieni tak wielką niedolą, uczyniliśmy między sobą związek, abyśmy się od tylu cierpień zasłonić mogli

[...] spowodował nas do wypowiedzenia posłuszeństwa Krzyżakom i podniesienia przeciw nim oręża [...]. I pobłogosławiła Opatrzność naszym przedsięwzięciom. W ciągu dni dwudziestu orężem naszym przeszło dwadzieścia zdobyliśmy zamków, jako to; Toruń Stary i Nowy, Gdańsk, Elbląg, Grudziądz, Lidzbark, Golub, ... Królewiec, ... Kowalewo, Gniew, Świecie, [...] Brodnicę, Chełmno, Działdowo, ... Ostródę, które naszej uległy władzy. Gdy więc twoja Królewska Mość [...] jesteś Zakonu tego nadawcą, uposażycielem i dobroczyńcą, ziemie zaś pomorska, chełmińska i michałowska gwałtem, przemocą zostały Królestwu Polskiemu wydarte, przeto udajemy się do Majestatu twego z prośbą, abyś nas raczył przyjąć za twoich i królestwa twego wieczystych poddanych i hołdowników, i wcielił do Królestwa Polskiego, od którego jesteśmy oderwani. [...]

Kraków, 20 lutego 1454

( H. Manikowska, J. Tazbirówa, Historia, Średniowiecze. Podręcznik dla szkół średnich. Warszawa 1988, s.191.)

Król wydał dwa akty dotyczące inkorporacji Prus do Polski. W dniu 9 marca 1454 r. Król Kazimierz Jagiellończyk powołał Jana Bażyńskiego na pierwszego gubernatora Prus Królewskich, a Zakonowi wypowiedział wojnę, która trwała 13 lat (pokój toruński zawarto w 1466 r.). Po objęciu urzędu gubernatora Prus Królewskich, Jan Bażyński początkowo urzędował w Elblągu, a po zdobyciu przez jego brata Ścibora Malborka przeniósł siedzibę gubernatora na zamek malborski. Po śmierci Jana Bażyńskiego król mianował na to stanowisko jego brata Ścibora.

Źródło:

H. Manikowska, J. Tazbirówa, Historia, Średniowiecze. Podręcznik dla szkół średnich. Warszawa 1988, s.191.

Rudolf Grieser, Hans von Baysen. Ein Staatsmann aus der Zeit des Niederganges der Ordensherrschaft in Preußen, in: Deutschland und der Osten IV (1936), Tablica II., Leipzig 1936, s.nlb [grafika].