becna granica polsko-rosyjska przebiega równoleżnikowo od miejsca położonego na styku granicy polsko-litewsko-rosyjskiej, znajdującego się na północny zachód od wsi Wiżajny na Suwalszczyźnie po punkt (umowa z 18 marca 1958) na Mierzei Wiślanej w rejonie Nowej Karczmy (pot. Piaski; obecnie część Krynicy Morskiej). Wyznaczona została - z późniejszymi zmianami - polsko-radziecką umową graniczną, podpisaną w Moskwie w dniu 16 sierpnia 1945 roku przez Edwarda Osóbkę-Morawskiego (premier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej; TRJN) i Wiaczesława Mołotowa - ówczesnego ministra spraw zagranicznych ZSRR. Długość tego odcinka granicy wynosi 210 km, co stanowi ok. 5,8% całkowitej długości granic Polski.
ecyzja w sprawie powojennej granicy Rzeczypospolitej Polskiej podjęta została przez aliantów już w 1943 roku na konferencji w Teheranie (28.11.1943 – 01.12.1943). Potwierdzono ją w 1945 roku umową poczdamską (17.07.1945 – 02.08.1945). W konsekwencji tych ustaleń Prusy Wschodnie zostały podzielone na część polską (Warmia i Mazury), położoną na południe od wspomnianej linii granicznej i część radziecką (ok. 1/3 obszaru b. Prus Wschodnich), północną, początkowo nazywaną od 10 czerwca 1945 roku: Königsbergski Specjalny Okręg Wojskowy (Кёнигсбергский особый военный округ). Okręgiem dowodził (09.07.1945 – 04.02.1946) jako pierwszy gen. płk Kuźma Nikitowicz Galicki (Galitskii). W pierwszym okresie, zaraz po zdobyciu tego obszaru, władzę w radzieckiej części dawnych Prus Wschodnich sprawowała Rada Wojenna 3 Frontu Białoruskiego. Natomiast od czerwca 1945 roku komendant wojenny (13.06.1945 - 09.07.1945) gen. mjr Michaił Andriejewicz Pronin, który w dniu 9 lipca 1945 roku przekazał obowiązki administracyjne, gospodarcze i wojskowe ww. generałowi Galickiemu. Pełnomocnikiem z ramienia Komisariatu Ludowego Spraw Wewnętrznych ZSRR (dalej: NKWD; НКВД – Народный комиссариат внутренних дел), mianowano gen. płka Wiktora Siemionowicza Awakumowa - wówczas pełnomocnik NKWD przy 3 FB. Pełnomocnikiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (dalej: MWD) ZSRR w b. Prusach Wschodnich (03.11.1945 -04.01.1946) został gen. mjr Borys Piotrowicz Trofimow, który od 24 maja 1946 do 5 czerwca 1947 pełnił obowiązki szefa MWD w Królewcu/Kaliningradzie.
Z końcem 1945 roku obszar radzieckiej (właśc. Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) części b. Prus Wschodnich został podzielony na 15 rejonów. Formalnie obwód powstał 7 kwietnia 1946 roku jako część terytorium RFSRR w ramach ZSRR, pod nazwą "obwód królewiecki" (Кёнигсбергская область). W wyniku zmiany nazwy miasta Królewiec na Kaliningrad (04.07.1946) zmieniono też jego nazwę: "obwód kaliningradzki" (Калининградская область). W dniu 7 września 1946 roku wyszedł dekret Rady Najwyższej ZSRR o podziale administracyjnym obwodu kaliningradzkiego.
[...] Cywilne organy zaczęły funkcjonować od 28 maja 1947 r., co nie zmieniło specjalnie charakteru obwodu, który już postanowieniem rządu z 29 czerwca 1946 r. określono jako "zakazaną strefę graniczną", co wiązało się z licznymi ograniczeniami, nawet w hodowli gołębi pocztowych (Galcow 2004:21; Romanowska 2005: 74-75). Takie regulacje praktycznie likwidowały jakikolwiek cywilny ruch graniczny, dość żywy jeszcze latem i jesienią 1945 r. Podkreślić należy, że ruch osobowy między samym obwodem, a resztą ZSRR, pomimo wszelkich ograniczeń, był duży. Wynikało to z zasiedlenia obwodu przez mieszkańców odległych części ZSRR, co w naturalny sposób wzmagało wyjazdy do rodzin, czy też całkiem spory ruch powrotny, gdyż sporo osiedleńców nie aklimatyzowało się w nowych warunkach i wyjeżdżało (Stiepanowa 1996: 191-199).
(M. Golon, Problem polsko-radzieckiej granicy..., s.81.)
ostanowienia w sprawie granicy wschodniej oraz "rekompensaty terytorialnej" (Polska utraciła na wschodzie 175 667 km²) zapadły bez udziału Polaków już na spotkaniu tzw. wielkiej trójki (Churchill, Roosevelt, Stalin) podczas konferencji teherańskiej (w dniach od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku). Zawarto wówczas porozumienie o przyszłych granicach Polski: pomiędzy linią Curzona i linią rzeki Odry, z włączeniem Prus Wschodnich i prowincji opolskiej. Churchill miał się podjąć wytłumaczenia rządowi RP na uchodźstwie "korzyści" z tego układu.
Na konferencji poczdamskiej (17 lipca – 2 sierpnia 1945) Józef Stalin opowiedział się za przyznaniem Polsce granicy wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Winston Churchill - "przyjaciel" Polski i Polaków - nie aprobował proponowanej granicy na ziemiach zachodnich, natomiast poparł utratę przez Polskę ziem wschodnich, Wilna i Lwowa. Churchill uważał, że Polska - jako państwo satelickie ZSSR - nadmiernie wzmocni się kosztem Niemiec.
"Wielka Trójka" w 1943 r. w Teheranie. Od lewej: Józef Stalin, Franklin Delano Roosevelt i Winston Churchill.
Jeszcze zanim zdobyto Prusy Wschodnie, władze moskiewskie [czytaj: Stalin] określiły polityczne granice w regionie. W dniu 27 lipca 1944 roku w tajnym porozumieniu dokonano uzgodnień z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (dalej: PKWN) dotyczących przyszłej granicy z Polską. Pierwszy projekt granicy na terenie byłych Prus Wschodnich został przedstawiony PKWN przez Państwowy Komitet Obrony (PKO) ZSRR 20 lutego 1945 roku. Jeszcze w Teheranie Józef Stalin rzekomo nakreślił swoim sojusznikom zarys linii granicy w b. Prusach Wschodnich, według którego miała ona biec z zachodu na wschód, bezpośrednio na południe od Królewca, wzdłuż rzek Pręgoły i Pissy - około 30 km na północ od obecnej granicy. Niewątpliwie projekt ten był bardziej korzystny dla Polski, gdyż miała ona otrzymać część Mierzei Wiślanej aż do Cieśniny Pilawskiej [zob. wariant "A" wg linii Curzona - mapka poniżej] oraz miasta: Mamonowo (Мамоново; niem. Heiligenbeil, pol. Świętomiejsce), Ładuszkin (Ладушкин; niem. Ludwigsort, pol. Ludwikowo), Bagrationowsk (Багратионовск; niem. Preußisch Eylau, pol. Pruska Iława, Iławka), Prawdinsk (Правдинск; niem. Friedland in Ostpreußen, pol. Frydląd, Frydland), Oziorsk (Озёрск; niem. Darkehmen, pol. Darkiejmy), Żeleznodorożnyj (Железнодорожный; niem. Gerdauen, pol. Gierdawy), Kryłowo (Крыловo; niem. Nordenburg, pol. Nordenbork). Jednakże wszystkie miasta bez względu na to na jakim brzegu tych rzek [Pręgoła, Pisa - przyp. W.K.] są położone, miałyby zostać włączone do ZSRR. Takie usytuowanie granicy dawało Polsce potencjalny dostęp do Cieśniny Pilawskiej.
Kilkutysięczna ludność polska,
rekrutująca się głównie z byłych robotników przymusowych, sądząc, że Królewiec
będzie należał do Polski, spontanicznie już w kwietniu 1945 r. utworzyła Radę
Miejską i zorganizowała Straż Obywatelską. Wkrótce potem Polacy zaczęli
wyjeżdżać do kraju. Wspomina Józef Weltrowski, dzisiaj mieszkający w Gdańsku,
że służąc w 14. Dywizji Piechoty w Bydgoszczy, w czerwcu 1945 r. wraz z całym
batalionem maszerował przez Grudziądz, Brodnicę, Ostródę i Braniewo do
Królewca, ale nieoczekiwanie na jego przedmieściach zostali zatrzymani i po
dwóch dniach musieli cofnąć się do Polski.
W marcu 1946 r. władze radzieckie
proponowały odstąpienie rejonu Królewca Litewskiej Socjalistycznej Republice
Radzieckiej, ale Litwini z oferty nie skorzystali. Wówczas, w kwietniu 1946 r.,
stał się Królewiec częścią Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej.
(J. Jasiński, op. cit.,s.265.)
Stalin pisał do Churchilla w liście z dnia 4 lutego 1944 roku, że ZSRR planuje włączyć północno-wschodnią część Prus Wschodnich, w tym Królewiec, który uznano za port bałtycki bezwzględnie potrzebny ZSRR, gdyż jest on niezamarzający przez cały rok. Jeszcze w tym samym roku Stalin o tej sprawie przypominał wielokrotnie podczas rozmów z politykami Wielkiej Brytanii, premierem Churchillem i ministrem spraw zagranicznych Anthonym Edenem, a także podczas moskiewskiego spotkania (12 października 1944) z premierem Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem. Temat ten poruszał również podczas spotkań w Moskwie (w dniach od 28 września do 3 października 1944) z delegacją Krajowej Rady Narodowej i PKWN - opozycyjnymi względem Rządu Polskiego w Londynie.
Władze RP na uchodźstwie wobec roszczeń Stalina wyrażały swoje niechętne stanowisko *[1], podkreślając m.in. negatywne dla Polski konsekwencje objęcia Królewca przez ZSRR. W dniu 22 listopada 1944 roku w Londynie Komitet Koordynacyjny czterech stronnictw uczestniczących w tym rządzie odrzucił nakaz aliantów kwestionując fakty dokonane - m.in. uznanie Linii Curzona, przejęcie przez ZSRR Królewca oraz utrata przez Polskę Wilna i Lwowa.
Na konferencji w Jałcie (od 4 do 11 lutego 1945) mocarstwa zgodziły się na utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej urzędującego w Warszawie, oraz ustalono m.in., że Polska utraci Kresy Wschodnie na rzecz Związku Radzieckiego a w ramach rekompensaty otrzyma dotychczasowe ziemie niemieckie: Ziemię Lubuską, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie i Śląsk oraz – ponadto – byłe Wolne Miasto Gdańsk. Jednak szczegółów przebiegu granicy wówczas nie sprecyzowano.
W Poczdamie ustalono, że Prusy Wschodnie zostaną podzielone między Polskę i ZSRR, ale ostateczne wytyczenie granicy odłożono do następnej konferencji pokojowej. Określono jedynie ogólną linię przyszłej granicy, która miała się rozpoczynać na styku granic Rzeczypospolitej Polskiej, Litewskiej SRR i b. Prus Wschodnich oraz miała biec na północ: 4 km od Gołdapi, 7 km od Braniewa i kończyć się na Mierzei Wiślanej - tj. około 3 km od Nowej Karczmy (potocznie Piaski, obecnie część miasta Krynica Morska). Ustalenia te powtórzono w moskiewskiej umowie z 16 sierpnia 1945 roku [Dz.U. Nr 35, poz. 167, z roku 1947]. Nie określono jednak innych punktów, które mogły wytyczyć przebieg granicy w terenie, co było później wielokrotnie wykorzystane przez Związek Radziecki.
Żółta (kropkowana) linia - propozycja granicy w b. Prusach Wschodnich przedstawiona przez Stalina na konferencji w Teheranie (listopad 1943 r.). Niebieska linia oznacza przybliżony przebieg granicy (lipiec 1945), według granic dawnych powiatów. Czerwona linia - granica polsko-radziecka po 1956 roku.
Związek Radziecki popierając interesy Polski na zachodzie (granica na wschód od linii Odra - Nysa Łużycka) uzależnił sobie nowe państwo polskie. Trzeba dodać, iż Stalin dbał w głównej mierze o własne interesy. Dążenie do przesunięcia granic podporządkowanej mu Polski możliwie daleko na zachód, wynikało z kalkulacji, iż linia granicy zachodniej stanowić będzie - wobec niejasnej przyszłości Niemiec - co najmniej granicę radzieckiej strefy wpływów. Chojny zaiste był ten cesarz gdy szło o cudze - cytat z filmu "Krzyżacy" (1960). Zgoła inaczej przedstawiała się sprawa granicy wschodniej. Wszelkie umowy graniczne polsko-radzieckie zawarte od 1944 roku były przez Związek Radziecki systematycznie łamane. Kreml nie dopuszczał możliwości udziału międzynarodowych obserwatorów i ekspertów podczas wytyczania granicy.
Jak wspomniano wyżej, umowę polsko-radziecką o granicy państwowej podpisano w Moskwie w dniu 16 sierpnia 1945 roku. Zatwierdziła ona m.in. decyzję PKO ZSRR o zmianie granicy w b. Prusach Wschodnich i odbiegała od pierwotnych założeń, niewątpliwie na korzyść Związku Radzieckiego. W dniu 2 lipca 1946 roku wydano Oświadczenie Rządowe w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych umowy (16.08.1945) o polsko-radzieckiej granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich [Dz.U.z 1947 r. Nr35, poz. 168]. Aprobata przez GB i USA działań strony radzieckiej niewątpliwie wynikała z faktu, iż nie chciały one wzmacniać terytorialnie Polski, skazanej na skomunizowanie.
Po korekcie przebieg granicy pokrywał się z północnymi granicami dawnych niemieckich okręgów terytorialnych: Św. Siekierka (Heiligenbeil), Iławka Pruska (Preußisch Eylau), Bartoszyce (Bartenstein), Gierdawy (Gerdauen), Darkiejmy (Darkehmen, od 1938 r. Angerapp - Węgorapy) i Gołdap (Goldap). Granica polsko-radziecka znajdowała się wówczas jeszcze około 20 km na północ od obecnej granicy polsko-rosyjskiej. Niemal natychmiast po zawarciu niniejszej umowy, wojskowi komendanci 3 Frontu Białoruskiego rozpoczęli przekazywanie władzom polskim władzy cywilnej w miastach tej części Prus Wschodnich.
Jednakże jeszcze na przełomie września i października 1945 roku sytuacja zmieniła się radykalnie. Doszło bowiem do samowolnego przesuwania w głąb terytorium Polski odcinków granicy przez dowódców radzieckich. Rzekomo sam Józef Stalin miał zweryfikować przebieg granicy z Polską.
Niespodziewanie dla strony polskiej nastąpiło wysiedlenie polskiej administracji i osadników z kolejnych, już zagospodarowanych, miast i wsi. Ponieważ część z nich była zasiedlona przez polską ludność cywilną, dochodziło do sytuacji, że:
[...] Polak wychodzący rano do pracy, wracając wieczorem dowiadywał się, że jego dom był już w ZSRR.
Ówczesny minister Ziem Odzyskanych, Władysław Gomułka alarmował:
[...] W pierwszych dniach września (1945) zaszedł fakt samowolnego naruszenia granicy północnej Okręgu Mazurskiego przez radzieckie władze wojskowe na terenie powiatów Gierdawy, Bartoszyce i Darkiejmy. Dotychczasowa linia graniczna została przesunięta w głąb terytorium polskiego na przestrzeni 12 – 14 km.
(http://www.portel.pl)
Dobitnym przykładem jednostronnego i samowolnego ustalania granicy (o 12-14 km na południe) przez radzieckie władze wojskowe jest powiat gierdawski, gdzie przesunięcie granicy miało miejsce już po ustaleniu odcinka granicznego potwierdzonego dokumentem zdawczo-odbiorczym w dniu 15 lipca 1945 roku. Pełnomocnik na Okręg Mazurski płk J. Prawin został poinformowany pisemnie w dniu 4 września, że władze ZSRR wydały staroście gierdawskiemu Janowi Kaszyńskiemu nakaz niezwłocznego opuszczenia powiatu przez administrację i ludność polską. W dniu następnym (5 września) urzędnicy wysłani przez Prawina (dr Zygmunt Walewicz, Tadeusz Smolik oraz Tadeusz Lewandowski) złożyli w tej sprawie ustny protest wobec radzieckich przedstawicieli (ppłk. Szadrina i kpt. Zakrojowa) w Gierdawach. W odpowiedzi otrzymali zdawkową informację, że o ewentualnych zmianach granicznych strona polska zostanie powiadomiona. Radzieckie władze wojskowe na przejętym obszarze przystąpiły do wysiedlania ludności niemieckiej i nie dopuszczały do dalszego osiedlania się Polaków. W związku z tym w dniu 11 września z miasta Nordenbork (Nordenburg, obecnie Крылово) wystosowano protest do Urzędu Pełnomocnika Okręgowego w Olsztynie, co jest świadectwem, że jeszcze we wrześniu 1945 roku miejscowość ta leżała po polskiej stronie.
Podobnie było w powiecie bartoszyckim, którego starosta otrzymał w dniu 7 lipca 1945 roku dokument zdawczo-odbiorczy, w dniu 14 września wojskowe władze radzieckie nakazały Polakom opuszczenie gmin Schönbruch oraz Klingenberg. Mimo protestu strony polskiej (z 16 września 1945) obie gminy zostały zajęte przez ZSRR. Również w powiecie Pruska Iławka (Preußisch Eylau, obecnie Багратионовск), gdzie 27 czerwca 1945 roku komendant wojenny mjr Małachow złożył staroście powiatowemu Piotrowi Gagatko akt zdawczo-odbiorczy, już 16 października radziecki dowódca wojsk pogranicznych płk Gołowkin powiadomił starostę o przesunięciu granicy kilometr na południe od Pruskiej Iławki. Mimo protestów strony polskiej (17 października) Gołowkin przesunął granicę. Następnie w dniu 12 grudnia 1945 roku, na polecenie Jerzego Burskiego - zastępcy Prawina - burmistrz Pruskiej Iławki zdał miasto administracji radzieckiej.
W związku z samowolnym przesuwaniem granicy przez radzieckie władze wojskowe Jakub Prawin występował wielokrotnie (13 września, 7, 17 i 30 października oraz 6 listopada 1945) do władz centralnych w Warszawie z prośbą o interwencję w dowództwie Północnej Grupy Wojsk Armii Czerwonej. Protest skierował też do majora Jołkina, który był przedstawicielem Północnej Grupy Wojsk w Okręgu Mazurskim. Jednak protesty Prawina nie odniosły żadnego skutku.
W wyniku samowolnych korektur granicznych na niekorzyść Polski w północnych powiatach Okręgu Mazurskiego nie doszło do utworzenia (27) planowanych wcześniej powiatów: darkiejmskiego (jego okrojoną część włączono 18 kwietnia 1946 do powiatu węgorzewskiego), świętomiejskiego (którego resztki włączono w styczniu 1946 do powiatu braniewskiego), gierdawskiego (przestał istnieć w listopadzie 1945, gdyż po stronie polskiej pozostały tylko dwie gminy, które 23.11.1946 r. zostały przyłączone do powiatu kętrzyńskiego). Korektury graniczne wpłynęły także na zmniejszenie obszarów powiatów bartoszyckiego oraz iławeckiego.
Olsztyński badacz problematyki, Bronisław Sałuda napisał:
[...] Wielokrotne, mimo że w zasadzie nieznaczne przesunięcia granicy w latach 1945 i 1946, budziły obawy; skoro granice nie są ostateczne to może się zdarzyć.
[...], przy kolejnej korekcie wieś zagospodarowana może zostać włączona do ZSRR i trud osiedleńców poszedłby wówczas na marne. Zdarzało się ponadto, że linia graniczna dzieliła zabudowania od pól lub budynek mieszkalny od zabudowań inwentarskich. A zdarzyło się w Szczurkowie, że granica przechodziła przez środek jednej ze stodół.
Radziecka administracja wojskowa, na pytania zdezorientowanych Polaków odpowiadała: że mogą zrekompensować sobie straty terytorialne na granicy niemiecko-polskiej.
(P. Ładykowski; http://www.opcjanaprawo.pl)
[...] Wieś Szczurkowo (gmina Sępopol, pow. bartoszycki) pozostała po stronie polskiej, stanowiła około jednej trzeciej zabudowy tej miejscowości. Większość, w tym miejscowy kościół, pozostała po stronie radzieckiej. Kościołów pozostawionych po radzieckiej stronie było więcej, co wynikało najpewniej ze względów wojskowych, gdyż traktowano je jako punkty obserwacyjne.
(M. Golon, Problem polsko-radzieckiej granicy..., s.79.)
Fragment mapy komunikacyjno-administracyjnej Okręgu Mazurskiego z 1946 roku.
Mapa przedstawia przebieg granicy z Königsbergskim Specjalnym Okręgiem Wojskowym w 1945 roku.
Według mapy, jak widać, osada rybacka Polsk (znana też jako Polski lub Narmeln) znajdowała się po polskiej stronie granicy. Później granica na Mierzei Wiślanej została ustalona ok. 4 km na południowy zachód, na niekorzyść Polski. Umowa polsko-radziecka podpisana w Moskwie w dniu 5 marca 1957 roku zawiera zapis: […] i dalej biegnie [granica]… przez Zalew Wiślany (Kaliningradskij Zaliw) i Mierzeję Wiślaną (Bałtijskaja Kosa) do punktu znajdującego się na zachodnim brzegu wspomnianej mierzei 3 km na północny wschód od miejscowości Nowa Karczma (odległości od linii granicy do miejscowości podane są w przybliżeniu). Ciekawostką jest, iż wieś Narmeln – nieistniejąca dziś – do II rozbioru Polski (1793), jako jedyna na terenie lennych Prus, należała bezpośrednio do Królestwa Polskiego. [Zobacz więcej]
Wyjście na Bałtyk od strony Zalewu Wiślanego było zamknięte przez Rosjan, a ostateczne ustalenie tego odcinka granicy (4 km na północny wschód od Nowej Karczmy) nastąpiło dopiero w dniu 18 marca 1958 roku.
*[1]Już w listopadzie 1939 roku wyszły z koncepcją włączenia całej prowincji Prusy Wschodnie w powojenne granice Polski, a w listopadzie 1943 roku ambasador Edward Raczyński w przekazanym władzom brytyjskim memorandum wspomniał m.in. o przejęciu całych Prus Wschodnich.
Mapa Podziału Administracyjnego Pomorza (wydana w sierpniu 1945 roku (?) przez Instytut Bałtycki), jako przykład fałszowania historii.
(Mapa znajduje się w zasobach Elbląskiej Biblioteki Cyfrowej)
Poniżej opis mapy zamieszczony na stronie EBC:
Mapa obrazująca podział administracyjny Pomorza po 1945, opracowana do celów urzędowych przez Instytut Bałtycki. Z napisu pod mapą wynika, iż wydana została ona w sierpniu 1945 (6 sierpnia 1945 Polska podpisała umowę graniczną z ZSRR). Budzi to pewne wątpliwości, jako że uwidoczniony na niej stan faktyczny odpowiada poprawkom wprowadzonym dopiero w 1946 r. (zmiana nazwy okręgu mazurskiego na województwo olsztyńskie), a nawet w 1950 r. (wyodrębnienie z Pomorza Zachodniego województwa szczecińskiego, przemianowanie województwa pomorskiego na bydgoskie).
edług niektórych historyków w zamian za przyzwolenie przywódców Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii na przejęcie przez Związek Radziecki północnych Prus Wschodnich z Królewcem, Stalin zrezygnował na rzecz Polski: z Białegostoku, Podlasia, Chełmszczyzny i Przemyśla.
W kwietniu 1946 r. doszło do oficjalnej delimitacji granicy polsko-radzieckiej w byłych Prusach Wschodnich. Nie była to jednak ostatnia korekta na tym odcinku granicy. Do dnia 15 lutego 1956 roku na granicy z obwodem kaliningradzkim doszło do 16 korekt na korzyść ZSRR. Od pierwszego projektu PKO ZSRR przedstawionego Rządowi Tymczasowemu RP została ona przesunięta około 30 km w stronę Polski. Jeszcze w 1956 roku, w okresie załamania się wpływów stalinizmu w PRL, strona radziecka groziła stronie polskiej "korekturą" granicy. W dniu 29 kwietnia 1956 roku Związek Radziecki zaproponował Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (dalej: PRL; w latach 1952–1989) wyznaczenie granicy w rejonie obwodu kaliningradzkiego w terenie, czyli zlikwidowanie stanu tymczasowości, który utrzymywał się od 1945 roku. Umowę graniczną o wytyczeniu istniejącej polsko-radzieckiej granicy państwowej w części przylegającej do Morza Bałtyckiego (granicy na Zalewie Wiślanym i Mierzei Wiślanej) zawarto w Moskwie w dniu 5 marca 1957 roku [Dz.U. Nr 37, poz. 166, z roku 1958], PRL ratyfikowało ją 18 kwietnia 1957 roku, a w dniu 4 maja 1957 roku wymieniono dokumenty ratyfikacyjne. Dokonano jeszcze kilku niewielkich korekt granicy, a "zasłupienie" jej nastąpiło w 1958 roku.
Zalew Wiślany (838 km²) został podzielony na część polską (328 km²) i rosyjską (Kaliningradskij Zaliv). Polska część Zalewu - wbrew wcześniejszym nadziejom - została odcięta od wyjścia na Bałtyk (brak dostępu do Cieśniny Pilawskiej, która jest jedynym wyjściem z wód zalewu na otwarte morze), co spowodowało przerwanie szlaków żeglugowych - Zalew Wiślany stał się "morzem martwym". Wprawdzie do porozumienia z dnia 27 lipca 1944 roku dołączony był dodatkowy protokół, który ustalał, że w czasie pokoju przejście przez Cieśninę Piławską będzie otwarte dla statków płynących do lub z portu Elbląg, jednak jest to martwe prawo; interpretacja została określona w protokole o rozgraniczeniu wód terytorialnych w Zatoce Gdańskiej z dnia 18 marca 1958 roku [DzU z 1958 nr 76 poz. 386]. Również w tajnym protokole dodatkowym do układu granicznego polsko-radzieckiego z 16 sierpnia 1945 r. zawarto punkt, który umożliwiał – teoretycznie - korzystanie polskiej floty handlowej z Cieśniny Pilawskiej, w rzeczywistości trwała blokada szlaku przez Zalew Wiślany. Skutkiem tego był spadek znaczenia portów w Elblągu, Tolkmicku, Fromborku i Braniewie.
Nowo utworzona granica przecięła w linii prostej drogi, linie kolejowe, kanały, a nawet pojedyncze osady i gospodarstwa. Rozbiła obszar, który przez stulecia stanowił jedność polityczną, geograficzną i ekonomiczną. Przecięcie sześciu dawnych powiatów spowodowało, że trzy z nich: gierdawski, świętomiejski i darkiejmski przestały istnieć.
[...] Bilans podziału Prus Wschodnich, według granic tej prowincji z października 1939 r., a więc z Elblągiem, obejmującej łącznie 36 991 km², wskazywał, że do Polski przejęła 26 189 km², w tym 27 powiatów i 2 miasta wydzielone.
(M. Golon, Problem polsko-radzieckiej granicy..., s.79.)
Przyjmuje się, że Polska utraciła w wyniku korekt aż 1125 km² przyznanego jej wcześniej terytorium. Granica "pod linijkę" wywołała poważne konsekwencje m.in. dla ładu komunikacyjnego, tj. nieużywalność niektórych dróg i linii kolejowych (np. węzeł kolejowy na trasie Braniewo - Gołdap, przerwaniu uległo 10 z 13 istniejących dotąd szlaków i 30 z 32 dróg kolejowych oraz żeglowny szlak Sępopol-Królewiec i niedokończony Kanał Mazurski), oraz linii telefoniczno-telegraficznych. Skutkiem tego było zahamowanie osadnictwa w rejonach przygranicznych, ponieważ osadnicy niechętnie osiedlali się w tamtejszych miejscowościach. Obawiano się, że mogą się powtórzyć akcje radzieckie w celu kolejnych przesunięć granicy na południe. Poważniejsze zasiedlenie znacznego odcinka nowej granicy nastąpiło latem 1947 roku, gdy przymusowo przesiedlono tutaj z województwa rzeszowskiego, lubelskiego i krakowskiego tysiące Ukraińców w ramach akcji "Wisła". Mimo, iż Zarządzenie Departamentu Osiedleńczego MZO z 27 czerwca 1947 r. zabraniało osiedlania przesiedleńców m.in. w pasie 50 km od granic lądowych państwa.
Poprowadzenie granicy po równoleżniku spowodowało ogromne osłabienie gospodarcze całego obszaru od powiatu gołdapskiego po Elbląg, który był największym ośrodkiem w przejętej przez Polskę części Prus Wschodnich. Olsztyn od 1946 roku został nową stolicą regionu (województwa olsztyńskiego), jednak do końca lat 60. był miastem mniej ludnym od Elbląga i o mniejszym znaczeniu gospodarczym.
Wśród licznych konsekwencji podzielenia Prus Wschodnich trzeba wspomnieć o negatywnej roli jaką ono miało dla ludności autochtonicznej - mazurskiej. Skutkiem było też opóźnienie odbudowy regionu ze zniszczeń wojennych. Formuła tworzenia granic pod tzw. "linijkę" w Europie była rzadkością - typowa dla grupy powstających w okresie dekolonizacji państw Afryki.
Współcześnie długość granicy między Polską a Obwodem Kaliningradzkim (od 1991 roku granica polsko-rosyjska) sięga 232,4 km. Z tego 9,5 km to morze terytorialne, 835 m lądowy odcinek na Mierzei Wiślanej. Z Federacją Rosyjską graniczą obecnie dwa województwa: pomorskie i warmińsko-mazurskie; oraz sześć powiatów: nowodworski (na Mierzei Wiślanej), braniewski, bartoszycki, kętrzyński, węgorzewski i gołdapski.
Na granicy Polski z Federacją Rosyjską funkcjonuje 6 lądowych i 2 morskie (osobowo- towarowe) przejścia graniczne. Przejścia kolejowe to: Braniewo-Mamonowo, Grzechotki-Mamonowo II, Skandawa-Żelaznodorożnyj. Przejścia drogowe to: Gronowo-Mamonowo (- 1997), Bezledy-Bagriationowsk (- 1992), Gołdap-Gusiew (- 1995).
W dniu 17 lipca 1985 roku została podpisana w Moskwie umowa między RP a ZSRR o rozgraniczeniu wód terytorialnych, strefy ekonomicznej, strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim [Dz.U. Nr 16, poz. 85, z roku 1986].
Polska granica zachodnia uznana została przez Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD) w dniu 6 lipca 1950 roku w układzie zgorzeleckim, oraz przez Republikę Federalną Niemiec (RFN) po układzie z dnia 7 grudnia 1970 roku. Artykuł I pkt 3. tego układu mówi: Oświadczają one, że nie mają żadnych roszczeń terytorialnych względem siebie, i nie będą takich roszczeń wysuwać także w przyszłości.
Mimo to, aż do zjednoczenia Niemiec i podpisania polsko-niemieckiego traktatu granicznego w dniu 14 listopada 1990 roku, w RFN oficjalnie mówiono, że ziemie niemieckie, które weszły w skład powojennej Polski, znajdują się "pod tymczasową administracją polską". W artykule pierwszym nowego układu uznano ważność wszystkich dotychczasowych układów i aktów (1950, 1951, 1970 i 1989), a w innym wyrażono rezygnację z roszczeń terytorialnych i zobowiązania do niewysuwania takowych w przyszłości.
Rosyjska enklawa w części byłych Prus Wschodnich nie ma do dziś żadnego statusu prawno - międzynarodowego i w gruncie rzeczy nie można jej zdefiniować. Wprawdzie po II wojnie światowej zwycięskie mocarstwa zgodziły się przekazać Królewiec pod zarząd Związku Radzieckiego, jednak tylko do czasu podpisania porozumienia zgodnego z prawem międzynarodowym, w którym zostanie ostatecznie określony status tego terytorium. Międzynarodowa umowa z Niemcami podpisana została dopiero w roku 1990. Wcześniejsze podpisanie umowy uniemożliwiała zimna wojna oraz podział Niemiec. Zjednoczone Niemcy zrezygnowały z roszczeń do tego terytorium, jednak zwierzchnictwo nad nim nie zostało formalnie określone.
Poniżej fragmenty ciekawego artykułu Andrzeja Piskozuba pt. Polskie dziedzictwo w Prusach:
[...] Powojenny podział Prus Wschodnich na owe części przechodził przez dwie, istotnie się od siebie różniące fazy. Pierwszą z nich było, dokonane z dniem 8 lipca 1945 roku wytyczenie na ich obszarze granicy polsko-sowieckiej. Jej przebieg zasadniczo róznil się od późniejszej prostolinijnej granicy, wykreślonej linijką. Była ona powyginaną linią łamaną, dlatego ze poprowadzono ją granicami wschodniopruskich powiatów, które w następstwie w całości znalazły się albo po polskiej, albo po sowieckiej stronie tej granicy. Polska w podziale tym uzyskała 24 463 km kw., co stanowiło dwie trzecie (66,1%) historycznego regionu wschodniopruskiego. Była to w całości rejencja olsztyńska (12 036 km kw.), dziewięć powiatów rejencji królewieckiej – Bartoszyce, Braniewo, Gierdawy, Iławka, Kętrzyn, Lidzbark, Morąg, Pasłęk, Świętomiejsce (8 908 km kw.) i cztery powiaty rejencji gąbińskiej – Darkiejmy, Gołdap, Olecko, Węgorzewo (3.519 km kw.). Reszta rejencji królewieckiej i gąbińskiej, w sumie 10 634 km kw., została w lipcu 1945 roku wcielona do Związku Sowieckiego, który arbitralnie zdecydował o tym, która z sowieckich republik związkowych terytorium to otrzyma. Aneksja ta była terytorialnym przetargiem wymiennym. Aby uzyskać Królewiec z północną częścią Prus Wschodnich, Stalin uszczuplił terytorium Białorusi: to, co na zachód od linii Curzona w 1939 roku zabrał Polsce i wcielił do Białorusi, w 1945 roku odebrał Białorusi i zwrócił Polsce. Wydawało się logiczne, że to, co za tę wymianę otrzymał w Prusach Wschodnich, przekaże Białorusi, jako rekompensatę tamtego uszczuplenia. Gdyby tak się stało i gdyby ten stan rzeczy utrzymał się do samolikwidacji Sowietów w 1991 roku, niepodległa Białoruś nie byłaby największym landlocked państwem Europy, posiadając w białoruskim Królewcu swoją morską bramę w świat24. Zamiast tego Stalin wybrał gest o znacznie większej historycznej perspektywie: zaproponował Litewskiej SSR przejęcie tej wschodniopruskiej Małej Litwy. Wtedy stała się rzecz zdumiewająca: komunistyczne władze litewskie przyjęcia owego daru genseka odmówiły. Komentowano, że obawiały się naruszenia etnicznej struktury Litwy przez nawiezienie tam z głębi Rosji około miliona osadników.
[...] Linia prosta, którą wytyczono w 1946 roku w miejsce polsko-sowieckiej granicy uzgodnionej rok wcześniej, powiększyła terytorium sowieckie w Prusach Wschodnich z 10 634 km kw. do 15 096 km kw. Obwód Kaliningradzki w tych granicach przez następnych 45 lat, aż do samorozwiązania się Związku Sowieckiego w 1991 roku, stanowił zmilitaryzowaną sowiecką półenklawę, hermetycznie odizolowaną od świata zewnętrznego. Pozwala to na stwierdzenie, że polityka Stalina w stosunku do tego obszaru prowadzona w 1945 roku była tylko grą pozorów w stosunku do jego wojennych aliantów. W lipcu 1945 zaczynała się konferencja poczdamska, która miała podjąć wobec Prus Wschodnich rozstrzygnięcia terytorialne; dobrze zatem było przed nią dokonać takiego podziału tego regionu między Polskę i ZSSR, który by okazywał sowieckie umiarkowanie w tamtejszych apetytach terytorialnych. Wymowę w tym kontekście miała też propozycja, aby terytorium to ofiarować wcielonej do Sowietów Litwie, co sugerowało realizację międzywojennych polsko-litewskich koncepcji podziału całych Prus Wschodnich między te dwa państwa; odmowa rządzących Litwą komunistów przyjęcia tego hojnego daru Stalina, także musiała być z góry uzgodnionym elementem tej sowieckiej gry pozorów. Kryjącą się za nią rzeczywistość pokazał światu dopiero Obwód Kaliningradzki, potężny sowiecki militarny „argument” wobec Zachodu w epoce zimnej wojny. Sowieccy przywódcy i dowódcy dali swe nazwiska pruskim miastom nad Pregołą: Królewiec stał się Kaliningradem, Wystruć – Czerniachowskiem, Gąbin – Gusiewem. Nadniemeńską Tylżę przemianowano na Sowieck. Po upadku Sowietów w całej Rosji miasta powróciły do dawnych nazw, pozbywając się bolszewickich patronów, ale w Obwodzie Kaliningradzkim wszystko pozostało jak za sowieckich czasów – nawet Tylża rozsławiona serami tylżyckimi, jak Tuła samowarami, to nadal jest Sowieck; pytanie tylko, czy nadal tam wytwarzają regionalne sery i jak teraz się te sery nazywają?
Niektóre negatywne oraz pozytywne skutki zmiany granic powojennej Polski przedstawia Andrzej Leon Sowa w pracy pt. Historia polityczna Polski 1944-1991. Fragmenty:
W stosunku do wielkości przedwojennej Polska, licząca w nowym kształcie terytorialnym („Rocznik Statystyczny” 1947) 311 730 tys. km 2 , zmniejszyła się o ok. 20%. Ponad jedną trzecią terytorium nowego państwa stanowiły ziemie poniemieckie. Na rzecz ZSRR Polska straciła prawie 50% terytorium II RP. Obszary te, z Wilnem i Lwowem, spełniały ważną rolę kulturową i w świadomości większości Polaków stanowiły niezbywalną część ojczyzny. Były to jednak tereny o przeważającej liczbie ludności niepolskiej i przez bolesną utratę Kresów Wschodnich został w zasadzie rozwiązany problem mniejszości narodowych, z którym II Rzeczpospolita nie potrafiła sobie poradzić. Po wysiedleniu Niemców i Ukraińców, nowe państwo stało się właściwie jednolite pod względem narodowym, a przez to wewnętrznie bardziej stabilne.
Uzyskane obszary, mimo że zniszczone, stały pod względem gospodarczym na znacznie wyższym poziomie niż ziemie zabrane. Na wschodzie Polska utraciła tereny roponośne, uzyskała natomiast na zachodzie zasoby węgla. Wprawdzie część ziem na Kresach Wschodnich była bardzo żyzna, niemniej tereny poniemieckie w dziedzinie rolnictwa im nie ustępowały; niewątpliwie niekorzystna była natomiast utrata dużych obszarów leśnych. Na terenach poniemieckich była bardzo dobrze rozwinięta infrastruktura transportowa. Jeszcze dzisiaj, analizując gęstość linii kolejowych, łatwo jest określić nie tylko przebieg przedwojennych granic, ale można także ustalić, dokąd sięgała linia niemieckiego zaboru. Generalnie w wyniku zamiany terytorium Polska zyskała gospodarczo, ale ze względu na uzależnienie od ZSRR nie mogła tej sytuacji wykorzystać. 16 sierpnia 1945 r., za uzyskanie 15% reparacji z radzieckiej strefy okupacyjnej, została zmuszona do wyrażenia zgody na dostawy do ZSRR węgla po sztywnych cenach, wynoszących jeden dolar za tonę, co było bardzo niekorzystne. Ta forma dostaw została utrzymana do 1953 r., a spowodowane nią straty gospodarki narodowej wyniosły co najmniej 525 mln dolarów. Warto zaznaczyć, że na rynkach światowych panowało wówczas ogromne zapotrzebowanie na ten surowiec. Uprzywilejowanie strony sowieckiej widoczne było także w innych dziedzinach gospodarki, m.in. w latach 1944–1954 osobowe i towarowe transporty kolejowe przez Polskę były bezpłatne, z czego ZSRR zrezygnował dopiero 10 czerwca 1954 r.
Jednak jeżeli nawet Polska zyskała na przesunięciu swojego terytorium na zachód, to nie można zapomnieć, że odbyło się ono z olbrzymią krzywdą milionów ludzi, siłą wyrzucanych ze swoich „małych ojczyzn” i niemających żadnej pewności, jaki będzie ich los na nowych terenach.
Pozytywnym efektem zmian powojennych było uzyskanie naturalniejszych niż poprzednio granic państwowych, przebiegających głównie wzdłuż rzek i pasm górskich. Szczególnie istotny był dostęp do morza, linia brzegowa wydłużyła się bowiem ze 140 do 497 km, oraz fakt przyłączenia do Polski ważnych miast portowych, zwłaszcza Gdańska i Szczecina. Zmniejszyła się do trzech (ZSRR, Czechosłowacji i Niemiec) liczba państw, z którymi Polska graniczyła, a linia graniczna uległa skróceniu z 5529 do 3566 km.
(A.L. Sowa, op. cit.,s.30-31.)
Źródło:
M. Golon, Ustanowienie granicy polsko-radzieckiej w rejonie Zalewu Wiślanego i jej konsekwencje dla Elbląga, [w:] Rocznik Elbląski T.21 2008, s.133-173.
M. Golon, Problem polsko-radzieckiej granicy w byłych Prusach Wschodnich w latach 1945-1958, [w:] Baltijos regiono istorija ir kultūra : Lietuva ir Lenkija: politinė istorija, politologija, filologija = History and culture of Baltic region: Lithuania and Poland : political history, political sciences, philology, Kłajpeda 2008, s. 75-87.
G. Baziur, Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945–1947 , Warszawa 2003, s. 38-42.
T. Palmowski, Współpraca z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej jako czynnik rozwoju regionalnego, s.710-711. www.mrr.gov.pl [dostęp:20.06.2013].
R. Syrwid, Starostowie i wicestarostowie Okręgu Mazurskiego..., [w:] Komunikaty Mazursko-Warmińskie, Kwartalnik nr 4(282), Olsztyn 2013, s.804.
Газета, Аргументы и факты в Калининграде, 4 января 1998.
J. Jasiński, Historia Królewca. Szkice z XIII-XX stulecia, Olsztyn 1994, s.265.
A.L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944-1991, Wydawnictwo Literackie 2011, s.30-31. ISBN: 978-83-08-04769-9
P. Ładykowski, Sowiecka konkwista nad Pregołą - Rzecz o Nizinie Pruskiej, www.opcjanaprawo.pl [dostęp:04.07.2014]
www.generals.dk [dostęp:04.07.2014]
http://dokumenty.rcl.gov.pl; D1947035016801.pdf; D1947035016701.pdf; D1958037016601.pdf; D1958076038601.pdf; D1986016008501.pdf; D19580386.pdf [dostęp:04.07.2014]
Historie z tej ziemi: Granica polsko-rosyjska, www.portel.pl [dostęp:04.07.2014]
http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl [dostęp: 19.07.2015]
https://geopolityka.historykon.pl [dostęp: 29.02.2020]