[...] Gdy woda Bałtyku przed posuwającym się lodowcem ustępowała, powstały wzdłuż Świeżej zatoki między Elblągiem a Tolkmickiem (Tolkemit) wielkie pokłady gliny, Yoldia zwanej, od skorupiaka, którego muszle bez liku się w niej znachodzą. Są to, jak słusznie powiedziano, pierwsze zwiastuny lodowców.
Pisał za Jentzschenem Stanisław Kujot.
(S. Kujot, op. cit.,s.17.)
raina Wysoczyzna Elbląska (Wzniesienie Elbląskie, Wyżyna Elbląska, dawniej Elbinger Höhe lub Trunzer Berge [Wzgórza Milejewskie]) obejmuje obszar 450 km² falistych wzniesień morenowych *[1], zbudowanych z glin zwałowych *[2] i piasku, z występującymi w części centralnej formami pagórkowatymi, tzw. drumliny *[3], osiągając w okolicy Milejewa wysokość 198,7 m n.p.m. (Góra Maślana). Posiada ona wyraźnie zaznaczone naturalne granice w postaci stromych krawędzi od strony zachodniej i wschodniej, bądź też stromego wybrzeża klifowego od strony Zalewu Wiślanego, odsuniętego od linii wody przez pas płaskich terenów nadzalewowych. Część północna, na odcinku od Elbląga do Fromborka, to stary, martwy klif abrazyjny uformowany przez późniejszą działalność erozyjną. Podcięcia stokowe zostały utworzone w wyniku abrazji fal dawnego morza litorynowego, istniejącego około 6 tysięcy lat temu.Niedostępność tego terenu, widoczna przede wszystkim od strony akwenów wodnych, podkreślają zbocza wzniesień, cechujące się bardzo dużymi spadkami, od kilkunastu do około 45%, przy wysokości względnej dochodzącej do 60 m.
Jedynie południowy fragment Wysoczyzny przechodzi łagodnie w obniżenie w rejonie Pasłęka. Ten fragment Wysoczyzny Elbląskiej ma charakter akumulacyjny (osadzanie się osadów). Wysokie i strome krawędzie od strony Żuław Wiślanych na zachodzie i Niziny Warmińskiej na wschodzie mają charakter erozyjny.
Charakterystycznym elementem krajobrazu Wysoczyzny Elbląskiej są liczne cieki wodne spływające promieniście we wszystkich kierunkach (najczęściej w kierunku Zalewu Wiślanego i jeziora Druzno), wąskimi i krętymi, często głębokimi (deniwelacje w strefie krawędziowej dochodzą do 60 m) dolinami rzecznymi; Stradanki, Grabianki, Olszanki, Suchacza i Kamienicy. Uzupełnieniem sieci hydrograficznej są zlokalizowane w części wierzchowinowej oczka wodne i mokradła. Gliniaste podłoże i duże spadki terenu przyczyniły się do intensywnego rozwoju procesów erozyjnych, szczególnie erozji wodnej, która spowodowała odsłonięcie w wielu miejscach głazów narzutowych *[4] (eratyki).
Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski mezoregion Wysoczyzna Elbląska należy do makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Wysoczyzna Elbląska jest jednym z ciekawszych regionów Polski północnej zarówno ze względu na wyraźną odrębność fizjograficzną w stosunku do otaczających krain, jak też z powodu niezwykle zróżnicowanej i skomplikowanej budowy geologicznej - widocznej w wyrobiskach kopalnianych nad Zalewem Wiślanym (Kadyny, Pęklewo, Suchacz, Nadbrzeże). Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu (około 1,87 mln lat temu) nastąpiły głębokie i gwałtowne zmiany klimatyczne o zasięgu globalnym. Ujemne temperatury powietrza i obfite opady śniegu - który nie topnieje w ciągu lata lecz gromadzi się - na znacznych obszarach Ziemi przyczyniły się do powstania olbrzymich lądolodów. Nastała epoka lodowcowa zwana plejstocenem.
Głównym ośrodkiem zlodowacenia w Europie była Skandynawia. W wyniku rytmicznych zmian klimatu – po fali zimna następowało ocieplenie – lądolód kilkakrotnie rozprzestrzeniał się na znaczne obszary naszego kontynentu, po czym w okresach cieplejszych wycofywał się - topniał. Proces formowania się Wysoczyzny następował podczas czterech zlodowaceń skandynawskich; zlodowacenie południowopolskie (objęło ok. 90% powierzchni Polski), zlodowacenie środkowopolskie, interglacjał eemski (interglacjał Riss/Würm), zlodowacenie północnopolskie (zlodowacenie bałtyckie, Wisły lub Vistulian). Utwory czwartorzędowe wykazują wielkie deformacje w układzie warstw spowodowane rożnymi procesami, wśród których największą rolę odgrywały intensywne procesy (glacitektoniczne), które powodowały, przez nacisk lub tarcie lodu o podłoże (egzaracja), deformacje podłoża lodowca oraz składanych przezeń osadów (lodowcowych i wodnolodowcowych). Dotychczasowe obserwacje wskazują, że zaburzenia glacitektoniczne następowały tu kilkakrotnie.
O ile obraz budowy czwartorzędu przypowierzchniowego wyłania się z odsłonięć na powierzchni terenu, o tyle głębsza budowa geologiczna tego obszaru do niedawna była prawie nieznana. Dopiero nowe wiercenia (Kadyny, Pęklewo, Pagórki), prowadzone przy pracach kartograficznych dla Mapy geologicznej Polski pozwoliły na poznanie głębszej części profilu czwartorzędowego. W toku badań okazało się, że jednym z ważniejszych problemów geologicznych Wysoczyzny jest zagadnienie plejstoceńskich transgresji morskich. Badania wskazują, że obszar ten, a przynajmniej jego fragmenty (północno -zachodnia i zachodnia część Wysoczyzny Elbląskiej), był wielokrotnie zalewany przez morza o czym mogą świadczyć osady morskie z fauną morską interglacjalu eemskiego *[5] (132-115 tys. lat temu), znajdujące się na głębokości 150 m od powierzchni terenu.
Nieco wyżej od osadów interglaciału eemskiego, oddzielone gliną zwałową, powstałą podczas zlodowacenia toruńskiego, odkryto - w wyrobiskach kopalnianych Kadyn, Suchacza i Nadbrzeża, oraz z odwiertu w Pagórkach - młodsze osady (powstale w interglacjale krastudzkim) morskie ogniwa elbląskiego (95 -105 tys. lat BP), odpowiadające iłom i mułkom elbląskim (yoldiowym). Zarówno w mułkach, jak i w piasku występują roztarte szczątki skorupek mięczaków, wśród których znajdują się liczne szczątki małża Portlandia (Yoldia) arctica, od którego pochodzi nazwa Morza Yoldiowego będącego jedną z głównych faz rozwoju Morza Bałtyckiego. Poziom wody Morza Yoldiowego był ok. 40-50 m niższy w stosunku do obecnego.
Osady iłów yoldiowych (Ledathon - zwanych też elbląskimi) z wyżej wymienionym małżem, zostały odkryte przez A. Jentzscha w latach 1876 i 1887 w Łęczu (właśc. Bogdaniec), Nadbrzeżu i Suchaczu.
Pod koniec ostatniego zlodowacenia północnopolskiego (późny glacjał; koniec jest równoznaczny z końcem plejstocenu i początkiem holocenu – interglacjał współczesny), lądolód skandynawski zajmował tereny północnej Polski, a jego zasięg - od Wysoczyzny Elbląskiej - pokrywa się z południową granicą występowania jezior polodowcowych na Pojezierzu Mazurskim. Na obszarach zlodowaconych występują najlepiej wykształcone formy rzeźby lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalnej. Formy pozostawione przez lądolód są świeże i czytelne w terenie. Składają się na nie garby i pagórki moreny dennej. W osadach morenowych znajdowane są olbrzymie głazy narzutowe przywleczone przez lądolód skandynawski. Typową cechą rzeźby młodoglacjalnej jest też duża liczba jezior (tzw. jeziora morenowe), oczek polodowcowych i oz - czyli długich wałów o stromych zboczach zbudowanych z piasków i żwirów, często pokrytych warstwą gliny.
Spietrzenia osadów i podścielającej je gliny zwałowej powstałe podczas ostatniego lądolodu stadialu leszczyrisko-pomorskiego zlodowacenia Wisły oraz młodszych osadów plejstoceńskich są główną przyczyną powstania stref i form kulminacyjnych w rzeźbie powierzchni zachodniej i środkowej częsci Wysoczyzny Elbląskiej.
*[1]Moreny (moreny czołowe i moreny denne) – formy utworzone z gliny zwałowej transportowanej i osadzonej bezpośrednio przez lodowiec.
*[2]Niewysortowany osad polodowcowy składający się z mieszaniny okruchów skalnych o różnej wielkości, od cząstek ilastych aż po głazy narzutowe (eratyki); glina zwałowa odkładana była bezpośrednio z lodu lodowcowego.
*[3]Niewysokie pagórki o eliptycznym, asymetryczny kształcie, wydłużone w kierunku ruchu lądolodu; powstały pod lodowcem z materiału morenowego; na powierzchni pokryte są gliną zwałową, ale w ich wnętrzu może znajdować się piaszczysto-żwirowy materiał warstwowany; występują zazwyczaj w skupieniach, tworząc tzw. “pola drumlinowe”.
*[4]W większości pochodzą ze Skandynawii oraz dna Bałtyku, gdzie podczas egzaracji zostały uwięzione w lodzie i przetransportowane na duże odległości.
*[5]Też interglacjał Riss/Würm - interglacjał poprzedzający ostatnie na ziemiach polskich zlodowacenie północnopolskie. Nastał po zlodowaceniu środkowopolskim. Interglacjał lub okres międzylodowcowy lub okres interglacjalny to okres między dwoma glacjałami, w którym wskutek ocieplenia czyli wzrostu temperatury powierzchnia lodowca cofa się lub ustępuje z danego obszaru (deglacjacja). Okres ten charakteryzuje się również wzrostem poziomu oceanu światowego i przesuwaniem się stref roślinnych ku biegunom.
a Wysoczyźnie Elbląskiej wykształciły się liczne siedliska przyrodnicze. Jest tutaj kilka rezerwatów leśnych:Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej, który został utworzony przez Wojewodę Elbląskiego w 1985 roku w celu ochrony obszarów cennych przyrodniczo. Zajmuje powierzchnię 13 460 ha, z czego na lasy przypada 6775 ha, a na użytki rolne - 5024;
Buki Wysoczyzny Elbląskiej - to rezerwat na terenie Parku Krajobrazowego "Wysoczyzna Elbląska", o powierzchni 92,12 ha. Został utworzony w 1962 roku Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w celu zachowania fragmentu żyznej buczyny niżowej (las bukowy z domieszką jaworu, sosny i grabu), z rzadkimi na Wysoczyźnie Elbląskiej: kostrzewą leśną, perłówką jednokwiatową i żywcem cebulkowym, kwaśnej buczyny niżowej oraz grądu gwiazdnicowego z czosnkiem niedźwiedzim i żebrowcem górskim;
Kadyński Las - znajduje się w obrębie Parku Krajobrazowego "Wysoczyzna Elbląska". Został utworzony w 1972 roku, w celu zachowania fragmentu starego lasu bukowego z pojedynczymi starymi dębami, na powierzchni 8,15 ha. Na terenie "Kadyńskiego Lasu" rośnie 700 - letni dąb im. Jana Bażyńskiego;
Dolina Stradanki - rezerwat powołany 28 grudnia 2006 roku, obejmuje stosunkowo wąski pas lasu porastającego strome skarpy głębokich wąwozów rzeki Stradanki i części jej dopływów, wraz z tymi ciekami, o łącznej powierzchni 119,86 ha;
Rezerwat przyrody Nowinka, który zlokalizowany jest w północnej części obrębu Kadyny, w leśnictwie "Wysoki Bór". Obejmuje powierzchnię 74,26 ha. Rezerwat utworzony 28 grudnia 2006 roku przez Wojewodę Warmińsko-Mazurskiego;
Pióropusznikowy Jar - zajmuje powierzchnię 37,27 ha, poza Parkiem Krajobrazowym. Położony jest w dnie doliny "Lisiego Parowu". Porasta go las jesionowo-wiązowy. W podszyciu króluje tu, objęty ochroną gatunek paproci, pióropusznik strusi. Utworzony został w celu zachowania fragmentu lasu bukowego i łęgu, zachowanym w formie prawie nie zmienionej, a także w celu ochrony stanowiska ww. paproci.
Wśród lasów dominują tu buczyny - od mniej częstej kwaśnej buczyny niżowej, po różne postacie żyznej buczyny pomorskiej - występują tu także dość liczne dęby, klon, grab, lipa, jodła i świerk, a nad rzekami i potokami spotkać można łęg jesionowo - olszowy, ols porzeczkowy i bardzo rzadki na niżu podgórski łęg jesionowy.
Wzniesienia Wysoczyzny Elbląskiej. Wykaz na podstawie Mapa atrakcji turystycznych Wysoczyzny Elbląskiej z 1997 r.
1.Góra Milejewska (196,9 m n.p.m., Maślana Góra, d. Butter Berg, Milejewo), w niektórych opracowaniach i mapach nazywana jest błędnie "Góra Srebrna" lub "Srebrna Góra" (M.P. z 1958 r. Nr 90, poz. 502, s. 746).
2.Czubatka (196,1 m n.p.m., Owsiana Góra, d. Hafer Berg, Piastowo), podobnie jak wyżej, nazwa "Góra Srebrna" lub "Srebrna Góra" jest błędnie przypisana temu wzniesieniu (M.P. z 1958 r. Nr 90, poz. 502, s. 746).
3.Góra Gałgan (też Góra Samolot, Tolkmicko)
4.Ostra Góra (k.Tolkmicka)
5.Wzniesienie "Dzięki Bogu" (Nowinka)
6.Łykowa Góra (Nowinka)
7.Wzniesienie Studzienne (Przylesie)
8.Góra Blumkego (Chojnowo)
9.Gęsia Góra (Chojnowo)
10.Strzelecka Góra (Chojnowo)
11.Góra Nad Zatoką (Chojnowo)
12.Kocia Góra (Chojnowo)
13.Wzniesienie Cmentarne (Chojnowo)
14.Góra Gigantów (Chojnowo), Góra Gigantów (Łęcze)
15.Kapliczna Góra (Kadyny), Kapliczna Góra (Chojnowo)
16.Łosiowa Góra (Kikoły)
17.Ptasi Krąg (Kikoły)
18.Góra Babcia (Kadyny)
19.Wzniesienie Starosty (Kadyny-Ostrogóra)
20.Wzgórze Sokoli Kamień (Ostrogóra-Pagórki)
21.Wzniesienie Następca Tronu (Ostrogóra-Pagórki)
22.Wzgórze Na Torfowisku (Ostrogóra-Pagórki)
23.Stary Zamek Św. Huberta (d. Alt Hubertsburg, Ostrogóra-Pagórki)
24.Nowy Zamek Św. Huberta (d. Neu Hubertsburg, Ostrogóra-Pagórki)
25.Góra Słomianego Bagna (Pagórki)
26.Świerkowa Góra (Pagórki)
27.Sarnia Góra (Pagórki)
28.Góra Schodki (k. Pagórek)
29.Chmielowa Góra (Pagórki-Próchnik)
30.Ostra Góra (Pagórki-Próchnik)
31.Wzniesienie Augusty Wiktorii (d. Kaiserin Auguste Victoria – Höhe, Łęcze)
32.Góra Mostowa (Łęcze)
33.Wysoka Góra (Łęcze)
34.Kowalska Góra (Łęcze)
35.Góra Tarnina (Łęcze)
36.Lisia Góra (d. Lenzen – Fuchsberg, Łęcze)
37.Wielka Góra Plantacjowa (Łęcze)
38.Mała Góra Plantacjowa (Łęcze)
39.Góra na Końcu Wsi (Łęcze)
40.Miejska Góra (Łęcze)
41.Góra Szałas (Łęcze)
42.Góra Czerwonego Bagna (Łęcze)
43.Góra Karola (Pęklewo-Łęcze)
44.Wzniesienie Philipsa (Pęklewo-Łęcze)
45.Łabędzia Góra (Połoniny-Łęcze)
46.Góra Klejowa (Bogdaniec)
47.Srebrna Góra (k. Bogdańca)
48.Klesza Góra (Łęcze-Próchnik)
49.Zamkowa Góra (Łęcze-Próchnik)
50.Graniczna Góra (Łęcze-Próchnik)
51.Wzgórze Królewskie (Łęcze-Próchnik)
52.Wzgórze Biegun Północny (Łęcze-Próchnik)
53.Wzniesienie Bismarcka (Łęcze-Próchnik)
54.Piaskowa Góra (Łęcze-Próchnik)
55.Góra Kloc (G. Pniak, Próchnik)
56.Długa Góra (Jagodno-Próchnik)
57.Góra Świętojańska (Jagodno-Próchnik)
58.Wzgórze Nadziei ( d. Hopehill, Kamionek Wielki)
59.Świetlana Góra (Kamionek Wielki)
60.Jagodowa Góra (Kamionek Wielki)
61.Wzgórze Władca Pól (Majewo)
62.Graniczna Góra (Rakowo)
63.Góra Drommelsa (G. Trąba, Rangóry)
64.Garncarska Góra (Elbląg-Witoszewo)
65.Wzniesienie Bismarcka (Elbląg-Witoszewo)
66.Góra Świętojańska (128 m n.p.m., Góra Jana, Wzgórze Belweder, d. Johannisberg, Elbląg-Bażantarnia)
67.Wzniesienie Cesarskie (129 m n.p.m., Góra Wojciecha, Elbląg-Bażantarnia)
68.Wzniesienie Kuntza (d. Kunzehöhe, Elbląg-Bażantarnia)
69.Jagodowa Góra (Elbląg-Bażantarnia)
70.Lisia Góra (Elbląg-Bażantarnia)
71.Urwisko Kazalnica (Elbląg-Bażantarnia)
72.Wzgórze Widok Miasta (Elbląg-Bażantarnia)
73.Krucza Góra (92,6 m n.p.m., Góra Chrobrego, d. Thum Berg, Elbląg-Bażantarnia)
74.Wzniesienie Wilhelma (Elbląg-Bażantarnia)
75.Hutnicza Góra (Elbląg-Bażantarnia)
76.Wzniesienie Poetów (Elbląg-Bażantarnia)
77.Wzgórze Marii (Elbląg-Bażantarnia)
78.Wzgórze Trzynastu Sosen (90 m n.p.m., Elbląg-Bażantarnia)
79.Urwisko Krystyny (Elbląg-Bażantarnia)
80.Widok Ungersa (Elbląg-Bażantarnia)
81.Góra Jantarowa (Elbląg-Bażantarnia)
82.Wzgórze Harcerski Krąg (Elbląg-Bażantarnia)
83.Góra Bukowa (131 m n.p.m., Elbląg-Bażantarnia)
84.Góra Ludowa (108 m n.p.m., d. Kaiserhohe, Elbląg-Bażantarnia)
85.Górka Jagiellońska (Elbląg-Bażantarnia)
86.Widok Stagniewski (Elbląg-Bażantarnia)
D. Barton, Przewodnik krajoznawczy "z myszką" po Wysoczyźnie Elbląskiej, Mapa atrakcji turystycznych Wysoczyzny Elbląskiej, Elbląg 1997.
Źródło:
S. Kujot, Dzieje Prus Królewskich, Część I. do roku 1309, [w:]Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R.XX, Toruń 1913, s.17.
A. Makowska, W. Rabek, Osady morskie interglacjału eemskiego i pozycja stratygraficzna iłów elbląskich (yoldiowych) na podstawie otworów w Pęklewie i Pagorkach (Wzniesienie Elbląskie), [w:] Kwartalnik Geologiczny, t 34, nr 2, s.305-324.
D. Barton, Przewodnik krajoznawczy "z myszką" po Wysoczyźnie Elbląskiej, Mapa atrakcji turystycznych Wysoczyzny Elbląskiej, Elbląg 1997.
obszary.natura2000.org.pl Doliny Erozyjne Wysoczyzny Elbląskiej [dostęp:23.07.2013]
www.wiking.edu.pl Zlodowacenia w Polsce [dostęp:23.07.2013]