Elbląskie Towarzystwo Starożytności - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

 

Na owym zebraniu uchwalono nazwę dla stowarzyszenia (Alterthumsgesellschaft), wybrano tymczasowy statut *[1] i pięcioosobowy zarząd *[2]. Członkowie mieli płacić składkę roczną w wysokości 1 talara (później 3 marki).

 

Prawdopodobnie główną inspiracją do założenia stowarzyszenia archeologiczno-historycznego w Elblągu była chęć ochrony zabytków znajdowanych na terenie Elbląga i okolic. Być może na decyzję inicjatorów wpłynęło odkrycie legendarnej Troi przez archeologa-amatora Heinricha Schliemanna (właśc. Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann; *1822, †1890). Przemawia za tym fakt powstania w niedługim czasie podobnych towarzystw historycznych w sąsiednim Królewcu (1873), Kwidzynie (1876), Gdańsku (1879) i Grudziądzu (1883)*[3].

 

Przez cały okres działania E.A.G. (w latach 1873-1845) statut Towarzystwa przechodził liczne zmiany i był odbiciem jego celów. Zmienioną wersję statutu uchwalono na walnym zebraniu w dniu 13 grudnia 1888 roku. Kolejne korekty nastąpiły w latach: 1905, 1918, 1923, 1927, 1928, 1929, 1930, 1933, 1935 oraz 1939. Po zmianach statutowych w 1933 i 1935 roku funkcje i uprawnienia zarządu w większości przejął prezes, którego organem doradczym była tzw. rada przyboczna, powoływana przez niego spośród ogółu członków.

 

I okres – w latach 1873-1916 – kiedy Towarzystwo zajmowało się głównie prowadzeniem badań archeologicznych i szerzeniem wiedzy na temat historii i prehistorii Elbląga i regionu;

W latach 1873 – 1945 Elbląskim Towarzystwem Starożytności kierowało sześciu przewodniczących:

 

I. Ferdinand J. Kaninski (*?, † po 1879) – w okresie 11.11.1873 – 12.10.1876 - był jednym z założycieli Towarzystwa;

 

II. Siegfried Louis Otto Anger (*1837, †1911) – w okresie 12.10.1876 – 18.10.1883 – pochodził z Tczewa, doktor teologii, był jednym z założycieli E.A.G. oraz inicjatorem powstania Grudziądzkiego Towarzystwa Starożytności (Graudenzer Altertumsgesellschaft - 1883) oraz Muzeum Miejskiego w Grudziądzu (1884), w 1880 został wybrany do zarządu Zachodniopruskiego Towarzystwa Historycznego (Westpreußischer Geschichtsverein) w Gdańsku, zasiadał też w Komisji ds. Historii Naturalnej i Archeologii (Die  Kommission für Naturgeschichte und Ärchaologie), utworzonej przy  urzędzie Starosty Krajowego Prus Zachodnich, pierwszy archeolog, który rozpoczął poszukiwania legendarnego Truso w okolicach Elbląga;

 

 

 

 

o czasu objęcia władzy w Niemczech przez nazistów w 1933 roku *[4], statut E.A.G. nie określał żadnych kryteriów uzyskania członkostwa w Towarzystwie. O przyjmowaniu nowych członków decydował zarząd. W  Elbląskim Towarzystwie Starożytności były trzy kategorie członkostwa. Pierwszą i najliczniejszą kategorię stanowili członkowie zwyczajni (ordentliche Mitglieder), w której skład wchodziło - według R. Panfila - 12 grup zawodowych: I -grupę (najliczniejszą w tej kategorii) stanowili kupcy, bankierzy, handlowcy i przemysłowcy; II - pedagodzy, nauczyciele; III - lekarze; IV - prawnicy; V - duchowni; VI - ziemianie; VII - rzemieślnicy; VIII - urzędnicy miasta i powiatu; IX - rentierzy; X - aptekarze; XI - księgarze; XII - artyści. Drugą kategorię stanowili członkowie honorowi (Ehrenmitglieder). Przez cały okres działalności Towarzystwa do tej kategorii zaliczono tylko 24 członków. Członkiem honorowym był m.in. wspomniany wyżej G. Kossinna oraz pastor dr E.G. Kerstan, autor m.in. Die Geschichte des Landkreises Elbing (dotyczy historii elbląskiego powiatu wiejskiego) oraz Die evangelische Kirche des Stadt-und Landkreises Elbing… (dzieje kościoła ewangelickiego w powiecie elbląskim pod panowaniem  polskim i pruskim). Trzecią kategorię stanowili członkowie korespondencyjni (korrespondierende) - czyli współpracownicy zamiejscowi E.A.G. Kategoria ta została wprowadzona przez Towarzystwo dopiero w 1918 roku, a członkostwo było przyznawane (podobnie jak wyżej) na wniosek zarządu przez zgromadzenie członków. W całej historii Towarzystwa członkostwo to otrzymało tylko kilka osób.

Zanim powstało E.A.G. wszelkie odkrycia archeologiczne na terenie Elbląga i powiatu były dziełem przypadku. Znalezione wówczas zabytki zazwyczaj ulegały uszkodzeniu, całkowitemu zniszczeniu lub przepadały. Później sytuacja nie uległa od razu radykalnej poprawie a błędy badawcze były popełniane do końca działalności Towarzystwa. W powijakach były metody odkrywek archeologicznych (np. metoda żelaznej sondy), które były bardzo zawodne - nie było wówczas jeszcze też profesjonalnych archeologów. Wszelkie inwestycje budowlane, brak środków i czasu na badania (sezonowość i kilkudniowy cykl prac oraz badanie kilku stanowisk równocześnie) nie wpływały korzystnie na ich wyniki. Pobieżna rejestracja stanowisk i znalezisk oraz niewłaściwe przechowywanie oraz metrykowanie zabytków były przyczyną braku możliwości późniejszej identyfikacji i ustalenia miejsca ich pochodzenia.

W latach (1916-1939) prezesury Bruno Ehrlicha badania archeologiczne koncentrowały się głównie na stosunkach osadniczych (Siedlungsarchäologie) i udowodnieniu prawa Niemców do ziem położonych na wschodzie. Na początku lat 20. XX w. odkryto cztery nowe  grodziska: w Zawiszynie, Chojnowie, k. Kadyn oraz w Weklicach. W 1921 i 1923 roku odkryto i badano pozostałości dwóch osad neolitycznych w Świętym Kamieniu – Przylesiu (Wieck  – Luisenthal I i II).

        

Kryzys gospodarczy w latach 1929 – 1933 niemal całkowicie zahamował badania archeologiczne. Dopiero po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera (1933) nastąpił niespotykany dotąd rozwój tych badań. W 1934 roku w powiecie elbląskim odnotowano ok. 180 dni wykopaliskowych - w następnych latach liczba ta wzrosła do ok. 250 dni rocznie. Elbląskich archeologów zaczęli wspierać w badaniach archeolodzy z innych rejonów Rzeszy Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska (np. znany archeolog dr Wolfgang La Baume, m.in. dyrektor Muzeum Przyrodniczego i Prehistorycznego, założyciel Danziger Gesellschaft für deutsche Vorgeschichte / Gdańskie Towarzystwo Prahistorii Niemieckiej, a także małżeństwo dr Werner Neugebauer i dr Helene Neugebauer). W pracach terenowych uczestniczyli licznie studenci elbląscy i królewieccy.  

W okresie swojego istnienia Elbląskie Towarzystwo Starożytności prowadziło działalność, która miała służyć - chociaż nie tylko - propagowaniu wiedzy historycznej poprzez organizowanie odczytów i prelekcji o różnorodnej tematyce. W przeważającej mierze dotyczyły one jednak prahistorii i historii lokalnej (m.in. sprawozdania z badań archeologicznych prowadzonych przez E.A.G.) oraz regionu. Elbląskie Towarzystwo Starożytności wydawało swój własny periodyk naukowy pt. Elbinger Jahrbuch (w latach 1919 – 1941 ukazało się 16? zeszytów). Sporo odczytów i prelekcji poświęcano tematyce ochrony zabytków, przyrodniczej, geologicznej, etnograficznej i antropologicznej. Do lat 20. XX wieku były one dostępne jedynie dla wąskiej grupy społeczeństwa, głównie członków Towarzystwa i ich rodzin. Później, do pierwszych lat II wojny światowej, E.A.G. było głównym kreatorem życia kulturalno-naukowego Elbląga, wciągając do swej działalności dość liczne rzesze jego mieszkańców.