Elbląg - Próchnik - Historia Wysoczyzny Elbląskiej

1772 roku (podczas I rozbioru Polski) Próchnik przeszedł pod panowanie Królestwa Prus, a jego terenami w imieniu rady miejskiej Elbląga zarządzał urząd sędziego ziemskiego (Landrichteramt). W 1830 roku wieś posiadała nadal 62 włóki (stan z 1357 roku). Mieszkało wówczas w Próchniku 15 gospodarzy (gburów) i 25 zagrodników. Separację, czyli oddzielenie gruntów chłopskich od dworskich z podziałem wspólnot i scalanie gruntów, w Próchniku przeprowadzono w 1843 roku. Wcześniej wieśniacy znali tylko gospodarkę gminną - wspólnotową, czyli cała wieś gospodarzyła na roli wspólnie. Teraz każdy właściciel otrzymał własną, odmierzoną i wydzieloną działkę (np. nauczyciel, organista i kościelny otrzymali po pięć mórg ziemi).

Z dniem 1 stycznia 1874 roku wszedł w życie nowy podział terytorialny terenów ówczesnego Królestwa Prus. Zgodnie z dokonanym wówczas podziałem, od 2 maja 1874 roku, Dörbeck (Próchnik) był siedzibą gminy okręgowej, tzw. urzędu obwodowego (Amtsbezirk), który składał się z kilku gmin wiejskich i obszarów dworskich. Naczelnik/przewodniczący okręgowy (wójt- voit lub vogt) był organem wykonawczym i lokalnym organem administracji gminy okręgowej, którą zwano też wójtostwem. Władzę wykonawczą w gminie wjejskiej sprawował sołtys, którego wybierało zgromadzenie gminne lub rada na okres 3 lat. Obszary dworskie były samodzielne, a te same obowiązki co na gminach spoczywały na właścicielu obszaru dworskiego. Wyższymi jednostkami samorządowymi od gmin okręgowych były powiaty (Landkreis Elbing w latach 1818-1945) i rejencje (Regierungsbezirk Danzig w latach 1815–1920). W dniu 1 stycznia 1874 z powiatu elbląskiego wystąpiło miasto Elbląg i stało się powiatem miejskim (Stadtkreis Elbing).

W skład Amtsbezirk Dörbeck wchodziły gminy wiejskie (tzw. Landesgemeinde): Dörbeck, Groß Steinort (Kamionek Wielki), Lenzen (Łęcze), Succase (Suchacz); oraz gminy/obszary dworskie (Gemeinden/Gutsbezirke): Groß Röbern (Rubno Wielkie), Groß Wogenab (Jagodno Wielkie), Klein Wogenab (Jagodno Małe), Koggenhöfen (Zawiszyn), Panklau (Pęklewo), Reimannsfelde (Połoniny-Nadbrzerze), Schönwalde (Krasny Las) i las miejski Ziegelwald (Ceglany Las). W dniu 5 września 1874 roku wcielono do obszaru Gutsbezirke Groß Röbern osadę Dornbusch (Zagaje). W dniach 1 stycznia i 17 października 1908 roku do Amtsbezirk Dörbeck doszła część obszaru dworskiego Rakau (Rakowo). W dniu 14 sierpnia 1924 roku obszar dworski Groß Röbern przeistoczono w gminę wiejską jednowioskową (tzw. miejscową), którą 23 marca 1929 roku przyłączono do Amtsbezirk Lärchwalde (Modrzewina). W tym samym czasie Schönwalde wcielono do Amtsbezirk Drewshof (Drewnik). W dniu 1 września 1931 roku do okregu Dörbeck należały 4 gminy: Dörbeck, Groß Steinort, Lenzen i Succase. 20 października 1933 roku wcielono do gminy wiejskiej Dörbeck 0,1036 ha z obszaru gminy Baumgart (Ogrodniki). W dniu 1 kwietnia 1935 roku wprowadzono nową ordynację gminną, na której podstawie do 1945 roku kilkakrotnie przedefiniowano obszary gmin wiejskich w okregu Dörbeck (w 1936 roku do gminy Succase dołączono z gminy Lenzen cegielnię Schmalfeld-Panklau oraz gospodarstwa Dobricka, Bollowa i Möllera, w 1937 roku do gminy Succase dołączono z gminy Lenzen 3 parcele nadzalewowe Haffuferbahn-AG., a w 1943 roku do gminy Succase dołączono z gminy Lenzen 0,0607 ha, a z gminy Succase do Lenzen 0,0474 ha).

iewątpliwym świadectwem staropruskiego osadnictwa na terenie dzisiejszego Próchnika i okolicy we wczesnym średniowieczu są liczne odkrycia badaczy Elbląskiego Towarzystwa Starożytności (E.A.G.), są to ślady wielu strażnic i grodzisk, np. "Wysoki Wał" (Hochwall) i "Niski Wał" (Niederwall). Warto wspomnieć, że w 1922 roku w okolicach Próchnika odkopano szczątki mamuta. Okolica Próchnika słynie z niezwykle malowniczego położenia, lasów, silnie pofałdowanego terenu, dolin oraz jarów, w których spotkać można okazałe głazy narzutowe. Na południe od "Wysokiego Wału", na zboczu jaru "Strumienia Młyńskiego" (Mühlenbach, dziś zwany Kamienicą, biegnie z Próchnickiego Lasu w kierunku północnym i uchodzi przy porcie w Kamionku Wielkim do Zalewu Wiślanego. Niegdyś zasilał oba młyny majątku Reimannsfelde) znajduje się imponujących rozmiarów głaz o nazwie "Wielki Kamień" (Gross Stein). Z wielu wzniesień w pobliżu Próchnika roztacza się rozległy i malowniczy widok na okolicę i  Zalew Wiślany. Niegdyś był to jeden z rejonów krajoznawczych Wysoczyzny Elbląskiej, zwany "Szwajcarią Próchnicką" (Dörbecker Schweiz).

  

W Próchniku znajduje się zabytkowy gotycki kościół pw. św. Antoniego Padewskiego (wpisany do rejestru zabytków 30.05.1957, nr rej.: 66/16), pochodzący z drugiej połowy XIV wieku (zbudowany ok. 1360 r.), jest to jeden z kościołów filialnych parafii Najświętszego Serca Jezusowego w Łęczu. Wybudowany był jako jednonawowy kościół z wydzielonym prezbiterium. Później obok kościoła dobudowano drewnianą wieżę dzwonniczą *[1], w której zawisły dwa dzwony *[2]. Wieżę drewnianą dwukrotnie rozbierano (w 1650 i w 1922 roku), murowaną wieżę dobudowano w 1905 roku, według projektu - słynnego z odbudowy Malborka - konserwatora zabytków Konrada Steinbrechta *[3]. XV- wieczne malowidła zostały zamalowane wapnem w pierwszej połowie XIX wieku. W 1906 roku zostały one częściowo odkryte i odnowione. Najcenniejszym zabytkiem kościoła był niegdyś późnogotycki ołtarz szafkowy, z rzeźbą figuralną i olejnymi malowidłami na drewnianych skrzydłach. Rzeźby zabrano kilkadziesiąt lat temu do Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu, a malowidła pokryto jeszcze w XVIII wieku nowymi.

W 1746 roku zakupiono do kościoła (za 500 florenów) organy autorstwa Christopha Heinricha Obucha (*1713, †1787) z Morąga (Mohrungen), który był uczniem gdańskiego  organmistrza Andreasa Hildebrandta (*ok. 1680, †1762). W kościele można zobaczyć jeszcze polichromie polskiego i pruskiego orła, późnogotycki ołtarz, barokowe epitafium (ok. 1750) pułkownika Fryderyka Wilhelma Wangenheima (†1743) - właściciela pobliskiego Krasnego Lasu (Neu-Schönwalde) oraz Jagodna Wielkiego (Gr. Wogenap), XIV - wieczną kropielnicę oraz dzwon z 1535 roku. Z XVI - wiecznej ambony zachowały się tylko niektóre elementy - pozostałe części są późniejszymi uzupełnieniami.

   

Rodzina Struensee zajmowała wysoką pozycję wśród pruskiego patrycjatu. Na przykład Gotthilf Christoph Struensee (*1746, †1829) był dyrektorem banku w Elblągu oraz właścicielem Kadyn, natomiast Carl August Struensee von Carlsbach (*1735, †1804) - również dyrektor banku - został pruskim ministrem. Z duńskiej gałęzi rodziny Struensee pochodzą: ojciec Johanna Friedricha, Carla Augusta i Gotthilfa Christopha, Adam Struensee (*1708, †1791), który był niemieckim teologiem protestanckim i generalnym superintendentem Szlezwiku-Holsztyna. W 1732 roku jego żoną została Maria Dorothea (*1716, †1792) z d. Carl - córka Johanna Samuela Carl (*1677 † 1757), który w 1736 roku został lekarzem duńskiego króla Christiana VI. Małżonkowie mieli siedmioro dzieci, oprócz wymienionych trzech synów byli jeszcze: Sophie Elisabeth (*1733, † 1768), która wyszła za kuzyna Samuela Struensee, Samuel Adam (*1739, † w dzieciństwie), Maria Dorothea (*1744, †1820), która poślubiła Wilhelma Alexandra Schwollmanna - niemieckiego teologa luterańskiego, Johanna Henrietta (*1745, †w dzieciństwie).

Podczas wojen napoleońskich we wsiach Wysoczyzny Elbląskiej stacjonowały często wojska francuskie, które dopuszczały się rabunków i gwałtów w całej okolicy. Często bywało, że chłopi chcąc ustrzec się przed nimi ukrywali swoje młode żony, córki, zwierzęta hodowlane i zboże. Zachowało się wspomnienie  z tamtych czasów o sołtysie z Próchnika Jacobie Fietkau (było to wówczas popularne nazwisko na Wysoczyźnie), który przed  natrętnymi gośćmi zakopał owies w "Młyńskim Lesie" (Mühlenwalde) koło Nadbrzeża. Miał to być wyjątkowo dziarski i zręczny człowiek. Pewnego razu podpity Francuz chciał go przebić szpadą, ten jednak zwinnie przeskoczył przez płot i tyle go widziano. W książce Dariusza Bartona  „Romantyczna Wysoczyzna – Legendy” znajdziemy gawędę mówiącą o tym jak to nasz śmiałek wyprowadził w pole oddział kawalerzystów francuskich, który wybrał sobie na kwatery najlepsze domy w Próchniku. Francuzi ogłosili wieśniakom, że za ich obronę oczekują w zamian gościnności i serdeczności. Gościnność miała polegać na objadaniu chłopów, a serdeczność na kochaniu się z ich córkami i żonami. Fietkau z pomocą innych chłopów użył fortelu by przechytrzyć Francuzów. Więcej o tym w książce D. Bartona.

Nie wiadomo jak było naprawdę z wyczynami Fietkau’a, ale bez wątpienia jest to postać autentyczna.  W przedsionku próchnickiego kościoła leży stela z dawnego grobu naszego bohatera, trudno uwierzyć, że jest to nagrobek chłopa. Jest ona bogato zdobiona barokowymi wolutami, festonami [cokolwiek to oznacza], a w gierowanym gzymsie zawiera gemerk czyli znak osobisty, odpowiednik szlacheckiego herbu. Napis wyryty kursywą w języku niemieckim mówi:

        

Prawdopodobnie już za czasów Krzyżackich w Próchniku funkcjonowała szkoła przykościelna. Nauczycielem był -jak zazwyczaj w tamtych czasach bywało - organista lub kościelny (zakrystian, Küster). W 1763 roku wybudowano w Próchniku pierwszy budynek szkoły, który później najprawdopodobniej spłonął, gdyż nauka na początku XIX wieku odbywała się w mieszkaniu organisty. W końcu XVIII wieku nauczycielem był Gottfried Grabe, a po nim Krystian Stresau. W 1813 roku nauczania w Próchniku podjął się Gottlieb Jüngling, który zmarł w 1822 roku. W 1823 roku zastąpił go w obowiązkach nauczyciela jego syn Michaelis (Michał). Później do pracy w szkole przeszedł Abraham Kuhn nauczyciel z Ogrodnik (Baumgart). Początkowo nauczał dzieci w swoim domu. Później dobudowano jedną izbę, w której mieściła się klasa. Jednak w 1852 roku, w pożarze spowodowanym uderzeniem pioruna spaliła się klasa przy domu nauczyciela Kuhna. W 1856 roku mistrz stolarski Michał Jochim i murarz Gottfried George, obaj pochodzący z pobliskiego Łęcza (Lenzen), wybudowali nową klasę. W 1847 roku pomocnikiem i drugim nauczycielem został syn Abrahama Kuhna, Abraham August. W 1855 roku przejął on nauczanie w szkole, gdyż jego ojciec przeszedł na emeryturę - zmarł w roku następnym. W 1870 roku dobudowano jeszcze jedno pomieszczenie i były już dwie klasy. W 1871 roku szkoła osiągnęła 166 uczniów, ponieważ do Próchnika dołączyły dzieci z rejonu z Ceglanego Lasu (Ziegelwald). W tym samym roku zatrudniony został drugi nauczyciel Mahlau. W 1888 roku umarł Abraham August Kuhn, etat nauczyciela zajął jego zięć Jakub Böhnke, który pracował do 1923 roku. W 1899 roku powiększono szkołę o trzecią klasę. Uroczyste otwarcie nastąpiło 6 września 1900 roku.

    

Po II wojnie światowej w Próchniku funkcjonowała VII-klasowa (od 1966 roku VIII-klasowa) szkoła podstawowa, jednak od 1974 roku uczniowie klas V-VIII uczęszczali już do szkoły w Łęczu.

    

W latach 1919 – 1922 zbudowano drogę bitą z osady Zagaje (Dornbusch) do Próchnika.       

    

Wojnę przetrwały w Próchniku trzy domy podcieniowe (nr 20, poł. XIX w., nr rej.: 64/14 z 30.05.1957; nr 43, nr rej.: 60 z 30.05.1957; nr 53, 1797, nr rej.: 62/12 z 30.05.1957 - nie istnieje), wspomniany wyżej kościół p.w. św. Antoniego, z 1360 r., oraz dwa cmentarze (ogromnie zniszczone). Nie zachowały się wiatrak i gospoda. W 1907 roku J. Godthardt prowadził tam hotel z restauracją "Dörbecker Schweiz".

     

Około 1920 roku do Próchnika należało 1054 ha i mieszkało w nim 571 osób. W 1933 roku wieś liczyła 623, a w 1939 roku 631 mieszkańców.

o II wojnie światowej dawny Dörbeck do 22.08.1947 roku nosił oficjalną nazwę Strumykowo oraz mniej oficjalne: Dorobek i Dyrbek. Na mocy Zarządzenia z 27.09.1958 roku (nr 198) Prezesa Rady Ministrów J. Cyrankiewicza zmieniono także nazwę dotychczasowego Dörbecker Schweiz (Szwajcaria Próchnicka) na Próchnik [zob. temat].