


W 1364 roku działało w Braniewie dziewięć cechów rzemieślniczych i pracowała stocznia. Dogodne położenie miasta, port morski, handel sprzyjały dynamicznemu jego rozwojowi. Już od połowy XIV w. Braniewo jako jedyne miasto na Warmii należało do związku miast hanzeatyckich (było jednym z sześciu miast pruskich należących do związku obok: Gdańska, Elbląga, Torunia, Chełmna i Królewca). Pierwsza wzmianka o kupcu braniewskim Heyne Langhe, który miał powiązania z Hanzą, pochodzi z 1358 roku. W XIV w. zbudowano w Braniewie kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i kościół franciszkanów pw. Najświętszej Marii Panny. Powstał wówczas także Dwór Artusa, rozbudowano ratusz i fortyfikacje miejskie. Za murami miasta utworzono dwa szpitale pw. św. Ducha i św. Jerzego.
Zachowany rejestr podatkowy z 1453 roku wykazał, że w Starym Mieście Braniewie mieszkało w owym czasie około 360 rodzin, natomiast w Nowym Mieście Braniewie 130 rodzin (łącznie ok. 2500 osób). Społeczność obu miast była niejednolita, chociaż wśród mieszkańców przeważał język niemiecki (z różnymi dialektami), to był obecny również język pruski i polski.
W czerwcu 1525 roku Braniewo przejęły wojska polskie, a starostą został mianowany Jerzy Preuck. Prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku zwolennicy luteranizmu wszczeli kolejną rewoltę. Zrzucono Radę, a nowo wybrana składała się wyłącznie z protestantów, na czele z Grzegorzem Rabe i Leonardem von Rossen. Aby zmusić katolickich księży do opuszczenia miasta, nowa rada miejska pozbawiła ich dochodów i domów.
Zaniepokojony sukcesami zwolenników reformacji król Zygmunt I Stary (*1467, †1548) powierzył pacyfikację Elbląga i Braniewa specjalnej (8-osobowej) komisji z biskupem Drzewickim i Feberem oraz kasztelanem Mortęskim na czele. Sam król, wyliczając i potępiając przewinienia protestanckich rebeliantów z Braniewa, każe im stawić się przed swe oblicze do Elbląga. Dopiero w sierpniu 1526 roku, po drugim piśmie od króla, oskarżeni stawili się przed królewską komisją i padłszy na kolana prosili o łaskę. W dniu 16 sierpnia 1526 roku komisja królewska przybyła do Braniewa. Śledztwo nie dało żadnych wyników, gdyż wszyscy winowajcy okazując skruchę (nieszczerą - jak się później okazało) wyjednali sobie łaskę. W dniu 18 sierpnia ogłoszono w Braniewie specjalną ordynację przywracającą w mieście stare porządki ustrojowe i religijne. Zwolennicy Lutra mieli do dwóch tygodni opuścić miasto i nie wracać tutaj pod karą śmierci.
Urząd burgrabiego reprezentował najwyższą władzę, której podlegał burmistrz i cała rada miejska. Nowo mianowani rajcy i ławnicy mieli złożyć biskupowi warmińskiemu (w latach 1523–1537) Maurycemu Feberowi przysięgę wierności religii katolickiej. Burmistrzami Starego Miasta zostali: Szymon Winpfennig, Jerzy Schonwese i Wawrzyniec Hasse, a Nowego Miasta: Jakub Trample i Erdman Scholz. Biskup stanowił najwyższą władzę sądowniczą. Mieszczanie jednak nie chcieli się zgodzić na przyjęcie nowej ordynacji, ponieważ godziła ona w zasady wynikające z prawa lubeckiego. Odwołano się więc do króla, który przyznał rację mieszczanom: nie wypada mi złamać lub pogwałcić prastarych praw utwierdzonych długim obyczajem (B.Chorostian, op. cit., s.96.). Z nastrojami reformacyjnymi na Warmii walczyli kolejni biskupi: Jan Dantyszek (1537-1548) i Stanisław Hozjusz (1551-1579).
*[2]Też wojna popia, wojna klesza. Konflikt zbrojny na Warmii w latach 1478-1479 pomiędzy Kazimierzem IV Jagiellończykiem i biskupem warmińskim Mikołajem Tungenem.

Pierwszym rektorem kolegium braniewskiego był Krzysztof Strobell z Bawarii. Wykładowcami byli m.in. rektorzy: Jakub Asten, Filip Widmanstadt i Antoni Arias. Biskup warmiński (w latach 1579–1589) Marcin Kromer w 1586 roku wystąpił z inicjatywą podniesienia kolegium do rangi uniwersytetu, jednak bezowocnie z powodu wysokich kosztów związanych z rozbudową gmachu i zatrudnieniem nowych profesorów. Do starań tych powrócono w 1590 roku za rządów kardynała (w latach 1589-1599) Andrzeja Batorego. Dały one w efekcie jednak tylko otwarcie w 1592 roku studium filozofii oraz katedry teologii (na skutek wojen za Jana Kazimierza kolegium zubożało do tego stopnia, że w 1669 r. studia filozoficzne i teologiczne przeniesiono do Wilna. Dopiero po pięciu latach zostały otwarte na nowo). Jeszcze kilkakrotnie ( w latach 1701, 1738) podejmowano takie starania. Spadkobiercą tradycji Colegium Hosianum (przekształcone w 1780 r. po kasacie jezuitów, przez władze pruskie w Gymnasium Academikum) było Liceum Hosianum, działające w Braniewie w latach 1818-1944, które w 1912 roku zostało przemianowane na Akademię Państwową.

W końcu XVIII wieku nastąpiło burzliwe ożywienie gospodarcze Braniewa (szkolnictwo, stocznia, handel, drobny przemysł i rzemiosło), np. burmistrz Jan Oestreich prowadził przedsiębiorstwo eksportowe, które zatrudniało 250 ludzi. Założył też w Braniewie fabrykę adamaszku, a około 1785 roku wzniósł przy ulicy Długiej piękny dom handlowy i mieszkalny. Do końca XVIII w. znajdował się tu port handlowy.
Czasy wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1933) przyniosły miastu stagnację i bezrobocie. Całe życie gospodarcze i administracja publiczna znalazły się pod wpływem partii hitlerowskiej, która znalazła wielu zwolenników wśród burżuazji braniewskiej. W 1936 roku zwiększono w Braniewie garnizon wojskowy. W 1939 roku miasto liczyło ponad 21 000 mieszkańców.

Braniewo po 1945 roku


Św. Andrzej Bobola (*1591, †1657) - jezuita, jeden z patronów Polski, gorliwy misjonarz i męczennik za wiarę, uczeń i wykładowca braniewskiego Collegium Hosianum.
Wilhelm Killing (*1847, †1923) - jeden z największych XIX wiecznych matematyków, laureat nagrody Łobaczewskiego, autor m.in. „Analizy przestrzeni nieeuklidesowych”; profesor nadzwyczajny w Liceum Hosianum przez rok jego rektor, kilkuletni przewodniczący Rady Miasta oraz przewodniczący Rady Parafialnej Kościoła św. Katarzyny.
Kondrad Zuse (*1910, †1995) - niemiecki inżynier, powszechnie uznawany jako twórca pierwszego na świecie programowalnego komputera. Otrzymał wiele poważnych nagród i wyróżnień, m.in. osiem doktoratów honoris causa. Wzrastał w Braniewie, uczęszczał do humanistycznego Gimnazjum Hosianum.
- XIV- wieczny (1343-1442) kościół pw. św. Katarzyny - odbudowany w latach 1979-1982. Budowę kościoła rozpoczęto w roku 1346 od prezbiterium. W 1367 roku roboty prowadzili Godiko Kamm oraz Heyne i Herman Punkunowie. Kościół został wzniesiony w miejscu dawnej katedry budowanej za czasów biskupa Anzelma i spalonej w czasie powstania pruskiego w 1261 roku. Prezbiterium i korpus ukończono w roku 1381, prace przy budowie wieży i kaplic podjęto w 1426 roku, a datę zakończenia budowy przyjmuje się na rok 1442. Wieżę, uszkodzoną w czasie wojny w 1520 roku, naprawił w roku 1546 mistrz Nielis z Ornety. W latach 1855-1858 oraz 1890-1893 przeprowadzono prace konserwatorskie. W 1945 roku kościół spłonął. Jest to jedyna odbudowana budowla braniewskiego starego miasta;
- Kaplica cmentarna pw. św. Rocha - pozostałość po XVIII-wiecznym cmentarzu dżumowym, wybudowana została w 1710 roku za pieniądze zebrane przez księdza Jana Trojana z Nowego Miasta Braniewa;
- XVI-wieczny kościół Świętej Trójcy - wzniesiono go w 1583 roku w miejsce innego spalonego w 1455 roku. Obecnie cerkiew grekokatolicka;
- XVIII-wieczny (1722-1747) kościół pw. św. Krzyża - od 1923 r. jest siedzibą oo. Redemptorystów;
- XIX-wieczny kościół pw. św. Antoniego - do 1945 roku był kościołem ewangelickim, zbudowany w 1830-1838 według projektu Karola Fryderyka Schinkla;
- Gmach Kolegium Jezuitów (Collegium Hosianum) - przebudowany w XIX i XX w., spłonął w 1945 roku. Zachowały się tylko zewnętrzne ściany. W 1972 roku został odbudowany;
- Hospicjum dla konwertytów (tzw. "pałacyk Potockiego") zbudowany w 1713 roku - fundatorem był biskup warmiński (w latach 1711-1724) Teodor Potocki. W 1960 prace konserwatorskie. Obecnie własność Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej;
- Dom Prowincjalny Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny - neogotycki klasztor Regina Coeli (Bazylika Mniejsza) wybudowany w latach 1904-1906;
- Wieża bramna z kaplicą - pozostałość po XIII -wiecznym Zamku Biskupim, który został rozebrany w XIX wieku, a w jego miejscu postawiono budynki szkolne spłonęły w 1945 roku. Ruiny zostały rozebrane w 1958 roku. Kiedyś pełniła funkcję bramy przejazdowej między dolnym a górnym dziedzińcem zamkowym;
- Pozostałości murów obronnych (XIV w.) - odcinek muru w północno- wschodniej linii murów, północno-zachodni narożnik z 2 okrągłymi basztami i kwadratową wieżą, fragment muru odcinka południowego z przylegającą doń basztą na planie podkowy;
- Spichlerz Mariacki z 1831 roku- jest pozostałością po kompleksie zaplecza portowego znajdującego się przy rzece Pasłęce;
- Budynek dworca kolejowego z 1852 roku;
- Budynek Urzędu Miasta z 1878 roku - budynek dawnej landratury.
Źródło:
Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, tłum. S.Wyszomirski, oprac. J. Wenta, Toruń 2004, s. 125-126.
lobuzio.wordpress.com [dostęp:12.08.2012]
www.braniewo-um.bil-wm.pl [dostęp:12.08.2012]
warmia-browarnictwo.pl [dostęp:23.02.2014]