raniewo jest najstarszym miastem warmińskim. Powstało około 1249 roku na miejscu dawnego staropruskiego grodu nad rzeką Pasargą (Pasłęka). Miasto wykształciło się wokół wcześniej zbudowanego (po 1240 roku) gródka krzyżackiego. Braniewo (Brunsberg, Brusebergue, Brunsberga, Brunsberk - nazwa ma pochodzić od imienia biskupa Brunona z Kwerfurtu) było pierwszą siedzibą biskupów warmińskich *[1] oraz kapituły warmińskiej (do 1370 roku).*[1]Rezydencją biskupa był zamek wzniesiony w końcu XIII w. Zarządzał nim wójt krajowy (biskupi). Pierwszym wójtem krajowym był pruski mistrz krajowy Hartmud von Grumbach, którego powołał w 1261 r. na swojego zastępcę do spraw świeckich biskup Anzelm. Wobec konfliktów między patrycjatem miejskim a biskupem, siedzibę przeniesiono (w 1340) do Ornety (Wormditt), a wkrótce potem (w 1349) do Lidzbarka Warmińskiego (Heilsberg).
ierwsza lokacja grodu na prawie lubeckim (Lübische Recht) miała miejsce w 1254 roku. Lokatorem i wójtem był pochodzący z Lubeki Jan Jakub Fleming. Miasto wyznaczono na stolicę diecezji warmińskiej i biskup Anzelm (*ok. 1210, †1278) planował tutaj budowę katedry. W 1261 roku gród jednak uległ całkowitemu zniszczeniu w wyniku drugiego powstania pruskiego [zob. cytat poniżej]. W 1274 roku miasto Braunsberg zostało wzniesione ponownie na nowym miejscu (nieco dalej w górę Pasłęki) i w dniu 1 kwietnia 1284 roku otrzymało z rąk biskupa warmińskiego (w latach 1278–1300) Henryka Fleminga nowy przywilej lokacyjny na prawie lubeckim [zob. poniżej], a zasadźcą był znów ten sam Jan Jakub Fleming - jeden z trzech braci biskupa (Flemingowie to zniemczony flamandzki ród szlachecki, wywodzący się z Flandrii - dzisiejsza Belgia). Ich brat Gerhard był pierwszym sołtysem Fromborka i pełnił także funkcję wójta biskupiego. Trzeci brat biskupa Henryka, Albert Fleming jest protoplastą rodu von Baysen – Bażyńskich.
Herb Braniewa przed 1945 r.
Murowany zamek wzniesiono po 1273 roku (rozbudowany pod koniec XIII i w XIV w., w latach 1873-1874 oraz 1928-1930 został rozebrany). W lokacji z 1284 roku nadano miastu 328 włók ziemi, która znajdowała się na obu brzegach rzeki Pasłęki, szeroki samorząd i sądownictwo oraz prawo rybołówstwa w Pasłęce i Zalewie Wiślanym. Rada miejska obierana była dożywotnio spośród ławników miejskich (zasiadali w niej trzej burmistrzowie i dziewięciu, a niekiedy więcej rajców i pisarz). Pierwszego burmistrza mianował lub zatwierdzał biskup. Natomiast urząd wójta był dziedziczny; w czasach kolonizacji sprawował go zasadźca, który werbował osadników. Koloniści osiedlający się w Braniewie pochodzili głównie z Lubeki, Holsztyna i Meklemburgii, ale byli też ochrzczeni Prusowie oraz koloniści z Polski. Na uposażenie wójta składała się jedna trzecia z kar sądowych i jedna szósta czynszów miejskich. Miał on też pierwszeństwo posiadania jatek miejskich, parcel i dzierżawienia młynów. W czasie wojny wójt był zobowiązany do służby konnej. Dla podniesienia obronności miasta przekopano głęboką fosę, która łącząc ramiona Pasłęki stała się jej nowym korytem.
W 1364 roku działało w Braniewie dziewięć cechów rzemieślniczych i pracowała stocznia. Dogodne położenie miasta, port morski, handel sprzyjały dynamicznemu jego rozwojowi. Już od połowy XIV w. Braniewo jako jedyne miasto na Warmii należało do związku miast hanzeatyckich (było jednym z sześciu miast pruskich należących do związku obok: Gdańska, Elbląga, Torunia, Chełmna i Królewca). Pierwsza wzmianka o kupcu braniewskim Heyne Langhe, który miał powiązania z Hanzą, pochodzi z 1358 roku. W XIV w. zbudowano w Braniewie kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i kościół franciszkanów pw. Najświętszej Marii Panny. Powstał wówczas także Dwór Artusa, rozbudowano ratusz i fortyfikacje miejskie. Za murami miasta utworzono dwa szpitale pw. św. Ducha i św. Jerzego.
Ze względu na szybki rozwój miasta, a być może w celu osłabienia rosnącego znaczenie mieszczan, w 1342 roku obok starej Brunsbergi biskup warmiński (w latach 1338–1349) Herman z Pragi (zwany też von Liebenstein) założył na prawie lubeckim konkurencyjne Nowe Miasto Braunsberg. Położone było na przeciwnym brzegu Pasłęki. Nie posiadało murów obronnych, a ich rolę pełniły drewniane palisady. Nie osiągnęło ono jednak nigdy stopnia rozwoju Starego Miasta, zachowując charakter rzemieślniczo-rolniczej osady miejskiej. Wybór rajców i ławników zatwierdzał biskupi burgrabia zamkowy. W 1394 roku biskup warmiński (w latach 1373–1401) Henryk Sorbom usiłował zjednoczyć oba miasta, ale spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem mieszczan Starego Miasta. Dopiero po 1772 roku miasta zostały połączone administracyjnie w jedną całość. Nowe Miasto Braniewo posiadało swój własny herb; w trójkątnej tarczy dwa skrzyżowane pastorały, a dookoła poza tarczą drobne gałązki. Herb o dwóch pastorałach świadczył, że Nowe Miasto należało do biskupów warmińskich - w przeciwieństwie do Starego Miasta, które było własnością Zakonu Krzyżackiego.
Jesienią 1445 roku szalejący na Zalewie Wiślanym huragan spowodował powstanie głębi w pobliżu Piławy, natomiast na wysokości Braniewa utworzyły się mielizny. Handel morski miasta został zagrożony. Podjęto trudne i kosztowne prace, mające na celu oczyszczenie ujścia Pasłęki i doprowadzenie toru wodnego do stanu używalności. Prace trwały jeszcze w 1450 roku. Kiedy wielki mistrz zwrócił się do biskupa warmińskiego, kapituły oraz obu miast, jedynie mieszczanie Starego Miasta zapłacili podatek na kontynuowanie prac - pozostali nie byli zainteresowani sprawami portu, bo nie czerpali z niego żadnych korzyści.
Zachowany rejestr podatkowy z 1453 roku wykazał, że w Starym Mieście Braniewie mieszkało w owym czasie około 360 rodzin, natomiast w Nowym Mieście Braniewie 130 rodzin (łącznie ok. 2500 osób). Społeczność obu miast była niejednolita, chociaż wśród mieszkańców przeważał język niemiecki (z różnymi dialektami), to był obecny również język pruski i polski.
Oszczędzone w wiejkiej wojnie 1410-1414, w czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) poniosło Braniewo wiele ofiar finansowych i materialnych. W 1440 roku Stare Miasto Braniewo przystąpiło do Związku Pruskiego. Zaraz po wybuchu wojny trzynastoletniej mieszczanie zajęli i zburzyli zamek biskupi, a już 14 lutego 1454 roku uznali zwierzchność króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka (*1427, †1492). Wysłannikiem Starego Miasta do Krakowa był Jan Kale.
W kwietniu 1455 roku, w czasie ataku wojsk krzyżackich, spalone zostało Nowe Miasto i przedmieścia. Do zubożenia mieszczan przyczyniły się wydatki wojenne i nadużycia czeskich oddziałów zaciężnych stanowiących załogę miasta. W dniu 15 września 1461 roku Braniewo poddało się biskupowi warmińskiemu (w latach 1458–1467) Pawłowi Legendorfowi. W czasie tzw. wojny księżej *[2] w 1478 roku Braniewo było oblegane przez wojska polskie. Nowe Miasto i przedmieścia zostały ponownie spalone.
W dniu 7 lipca 1520 roku powracające spod Królewca (wojna polsko-krzyżacka w latach 1519-1521) wojska polskie, pod dowództwem Janusza Świerczewskiego, podjęły oblężenie Braniewa zajętego (1 stycznia 1520) przez wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna (*1490, †1568). W wyniku silnego ostrzału artyleryjskiego miasta zburzono wieżę kościoła św. Katarzyny (odbudowano ją dopiero w 1536 r.) i kolejny raz spalono Nowe Miasto. Oblężenie zostało zwinięte 1 października i oblegający wycofali się w rejon Elbląga. Miasto pozostawało pod okupacją krzyżacką do 1525 roku. Miasto w tym okresie poniosło olbrzymie szkody. Funkcję burgrabiego pełnił wówczas Piotr von Dohna (*1482, †1553). Na początku 1524 roku zwrócił się on do biskupa sambijskiego, Jerzego von Polenza (*1478, †1550 – ostatni katolicki biskup Samlandii i pierwszy ewangelicki biskup Sambii), krzewiciela luteranizmu, z prośbą o przysłanie kaznodziei protestanckiego. W dniu 19 kwietnia 1524 roku przybył do Braniewa kaznodzieja Krzysztof Wedemann i tego samego dnia proboszcz katolicki musiał opuścić miasto. W kościele parafialnym zaczęto odprawiać msze luterańskie. W Braniewie wybuchły zamieszki na tle religijnym. Pod koniec roku Piotr von Dohna został aresztowany przez Radę miejską. W 1525 roku otrzymał on od Zakonu za zasługi wieś Schlobbiten (Słobity).
W czerwcu 1525 roku Braniewo przejęły wojska polskie, a starostą został mianowany Jerzy Preuck. Prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku zwolennicy luteranizmu wszczeli kolejną rewoltę. Zrzucono Radę, a nowo wybrana składała się wyłącznie z protestantów, na czele z Grzegorzem Rabe i Leonardem von Rossen. Aby zmusić katolickich księży do opuszczenia miasta, nowa rada miejska pozbawiła ich dochodów i domów.
Zaniepokojony sukcesami zwolenników reformacji król Zygmunt I Stary (*1467, †1548) powierzył pacyfikację Elbląga i Braniewa specjalnej (8-osobowej) komisji z biskupem Drzewickim i Feberem oraz kasztelanem Mortęskim na czele. Sam król, wyliczając i potępiając przewinienia protestanckich rebeliantów z Braniewa, każe im stawić się przed swe oblicze do Elbląga. Dopiero w sierpniu 1526 roku, po drugim piśmie od króla, oskarżeni stawili się przed królewską komisją i padłszy na kolana prosili o łaskę. W dniu 16 sierpnia 1526 roku komisja królewska przybyła do Braniewa. Śledztwo nie dało żadnych wyników, gdyż wszyscy winowajcy okazując skruchę (nieszczerą - jak się później okazało) wyjednali sobie łaskę. W dniu 18 sierpnia ogłoszono w Braniewie specjalną ordynację przywracającą w mieście stare porządki ustrojowe i religijne. Zwolennicy Lutra mieli do dwóch tygodni opuścić miasto i nie wracać tutaj pod karą śmierci.
Urząd burgrabiego reprezentował najwyższą władzę, której podlegał burmistrz i cała rada miejska. Nowo mianowani rajcy i ławnicy mieli złożyć biskupowi warmińskiemu (w latach 1523–1537) Maurycemu Feberowi przysięgę wierności religii katolickiej. Burmistrzami Starego Miasta zostali: Szymon Winpfennig, Jerzy Schonwese i Wawrzyniec Hasse, a Nowego Miasta: Jakub Trample i Erdman Scholz. Biskup stanowił najwyższą władzę sądowniczą. Mieszczanie jednak nie chcieli się zgodzić na przyjęcie nowej ordynacji, ponieważ godziła ona w zasady wynikające z prawa lubeckiego. Odwołano się więc do króla, który przyznał rację mieszczanom: nie wypada mi złamać lub pogwałcić prastarych praw utwierdzonych długim obyczajem (B.Chorostian, op. cit., s.96.). Z nastrojami reformacyjnymi na Warmii walczyli kolejni biskupi: Jan Dantyszek (1537-1548) i Stanisław Hozjusz (1551-1579).
*[2]Też wojna popia, wojna klesza. Konflikt zbrojny na Warmii w latach 1478-1479 pomiędzy Kazimierzem IV Jagiellończykiem i biskupem warmińskim Mikołajem Tungenem.
Tak oto Piotr z Dusburga opisał zniszczenie pierwszego miasta i zamku braniewskiego:
[...] Pan i brat Anzelm z zakonu domu niemieckiego, biskup warmiński, wybudował zamek i miasto Braniewo na owej wyspie w dolnym biegu rzeki Pasłęki, zaledwie na dwa rzuty kamieniem od miejsca, gdzie obecnie są położone. W pierwszym roku drugiego odstępstwa od wiary oblegli je Prusowie wraz z wielkim wojskiem i wytrwale zdobywali przez jeden dzień. Stawili im opór mieszczanie i załoga zamku, którzy bronili się mężnie, zaś te miejsca, które mogły posłużyć wrogom jako przejścia do zamku i miasta, zagrodzili wozami, furgonami i innymi drewnianymi przedmiotami. W tej walce po każdej stronie było wielu rannych a niektórzy stracili życie. W końcu Prusowie zniechęcili się i odeszli. Później, ponieważ wymagała tego konieczność, 40 mężów wyszło ze wspomnianego zamku i miasta po żywność i drewno wszyscy oni zostali zabici przez nieprzyjaciela. Z tego powodu przestraszeni mieszczanie i załoga zamku popadli w zwątpienie, że odtąd będą mogli stawić skuteczny opór, jeśli dojdzie do nowego ataku. Spalili zatem zamek i miasto, i wycofali się z całą swoją służbą, zabierając ze sobą z całego mienia i rzeczy użytkowych tylko to, co mogli przenieść na barkach. W czasie powrotu zastąpiło im drogę 60 chrześcijan, których wysłali im bracia z Elbląga na pomoc. Ale kiedy usłyszeli, że zamek i miasto spłonęły, wszyscy razem ruszyli do Elbląga. Potem, w roku Pańskim 1279, biskup warmiński Henryk założył miasto i zamek w tym miejscu, gdzie leżą one obecnie, Tenże biskup, gdy na samym początku po swoich święceniach objął swoje biskupstwo, otrzymał z tytułu rocznych dochodów ze swojej całej diecezji, z pełnego młyna, tylko jedną grzywnę.
(Piotr z Dusburga, op. cit., s.125-126.)
Frombork, 1 IV 1284
W dniu tym biskup warmiński Henryk Fleming wystawił dla Braniewa dokument lokacyjny na prawie lubeckim:
W Imię Pańskie. Amen. Ponieważ czyny ludzkie z upływem czasu często przechodzą w niepamięć lub ulegają zniekształceniu, przeto uważamy za rzecz konieczną i bardzo użyteczną, aby na piśmie w obecności świadków utrwalić to, co godne jest zachowania. Przeto my, Henryk, z bożej łaski biskup warmiński, w miarę możliwości pragnąc zaprowadzić na naszej ziemi porządek, dotkliwie naruszony przez odstępstwa Prusów, czynimy jawnym wszem i wobec, teraz i w przyszłości, do kogo dotrze to nasze pismo, że ukochanym naszym mieszczanom, ich prawnym dziedzicom i spadkobiercom, za radą i zgodą kapituły, nadaliśmy wieczyście i na zawsze, na prawie lubeckim, czyli tym, które jest używane w mieście Lubeka, wszystkie łany, które są albo być mogą w obrębie granic tegoż miasta. Tereny te osobiście wytyczyliśmy i poleciliśmy w naszej obecności wbić pale graniczne. Dodaliśmy ponadto teren bagnisty położony między polem miejskim a lasem o nazwie Rosenwald. Otrzymują to na pełne użytkowanie i pożytek oprócz możliwości polowania na bobry i wydobycia kopalin ziemi, mianowicie złota, soli i wszelkich metali.
Od najbliższego dnia św. Marcina przez dziesięć lat będą wolni od świadczeń, a po upływie tego czasu, mieszczanie i mieszkańcy tegoż miasta wpłacą tytułem wszelkiej należności i służby zbrojnej co roku, na dzień tego świętego, po denarze monety obiegowej od każdego łanu położonego w granicach miejskich. Pragnąc okazać naszą łaskawość, wyłączamy spod tego zobowiązania sto łanów położonych w granicach posesji tegoż miasta, które to łany razem z onym terenem bagnistym, rzeczonemu miastu i mieszczanom nadajemy bezpłatnie na pastwiska i inne przeznaczenie. W celu uniknięcia pomyłek i wątpliwości opisujemy granice w sposób następujący:
Ziemia ta rozpoczyna się od brzegu rzeki Pasłęki w tym miejscu, gdzie wpada doń strumyk rozgraniczający posesję kanoników od gruntów miejskich, dalej granica biegnie wzdłuż tego strumyka aż do pól wsi Wielewo, stamtąd do miejsca, gdzie z bagna wypływa czerwona woda, stąd do granicy znajdującej się na rzece pod miejscowością Bogdany [Sonnenberg], która to rzeczka oddziela w tym miejscu dobra pana prepozyta od pól należących do miasta, dalej z tego miejsca biegnie wzdłuż tego strumyka aż do drogi, która prowadzi przez fosę zwaną Lawter, a stąd do wspomnianego bagna, następnie do granicy między polem miejskim a wsią Klonowe, następnie kieruje się do granicy na rzece Pasiece. Tak przedstawiają się granice po tej stronie rzeki, po której leży miasto.
Po drugiej stronie Pasłęki, od okolic chaszczy cierniowych krzewów, granica biegnie w kierunku drogi prowadzącej do wsi Rusin, do słupa granicznego między łąką panów braci [zakonnych] a polem miejskim. Stamtąd do pola należącego do naszego folwarku. Ze znajdującego się tam torfowiska dajemy pas o szerokości trzech sznurów [131 m] na wieczyste, wolne od świadczeń posiadanie. Następnie poczynając od mety albo granicy, która oddziela pole miejskie od naszego folwarku, do granicy na rzece Pasiece za mostem w kierunku miasta, jak granica tam wskazuje, należy zawrócić. Tak przedstawia się demarkacja ziemi po przeciwnej w stosunku do miasta stronie rzeki. Po obu stronach rzeki, w obrębie tak wytyczonych granic, wszystkie te tereny, a więc: pola, lasy, akweny, pastwiska, łąki itp., dajemy mieszczanom i miastu do używania dla swoich potrzeb. Nie wolno im jednak, bez naszego pozwolenia, pobudować młyna ani ustawić zapór na wodzie.
Ponadto pragnąc w sposób niezbity czynem okazać, iż dokładamy wszelkich starań w celu stworzenia warunków rozwoju mieszczanom tegoż miasta, udzielamy im na zawsze prawa do sądzenia przestępstw popełnionych na drogach publicznych w obrębie dóbr miejskich, przekazujemy ponadto dziedziczne uprawnienia sądowe [sołeckie] w mieście, z tym jednak, że trzecia część ściąganych od winnych kar sądowych przypadnie nam i naszym następcom, pozostałe dwie części zatrzymają mieszczanie wspomnianego miasta. Aby wszystko do końca wyjaśnić, nadmieniamy, iż z tych dwóch części jedną zatrzymują mieszczanie z tytułu lokacji, drugą zaś z mocy kontraktu kupna praw sołeckich za własne pieniądze od Jana Fleminga [brat Henryka - przyp. W.K.], za zgodą naszą i naszej kapituły. Ponadto na znak szczególnej naszej miłości, względów i łaski wobec wszystkich mieszkańców i obywateli wielokroć wymienianego miasta, udzielamy im stałego pozwolenia na połowy ryb w tej części Zalewu Wiślanego, która do nas należy, a także na rzece Pasiece. Mogą i mają prawo tam łowić wszystkimi sieciami, z tym jednak, że bez zezwolenia specjalnego na Pasiece nie wolno posługiwać się niewodem ani też ustawiać zapór. Stanowczo zakazujemy, nie tylko mieszczanom, ale wszystkim naszym ludziom, aby nie łowili u samego ujścia Pasłęki do Zalewu, gdyż przez ustawiczne mącenie wody mogliby zakłócać rybom przepływ z Zalewu do rzeki.
Wreszcie, w skrócie konkludując, nadajemy i udzielamy wspomnianym mieszczanom i miastu pełnię praw lubeckich, w zupełności i bez restrykcji mogą organizować targi w dniach dogodnych sobie i najbliższej okolicy. Swoje posesje dziedziczne, z wyjątkiem lennych, mogą sprzedawać, kupować, zamieniać, darować, scedować bez pytania nas o zgodę, ale uczynią to przed sędzią i dziedzicznym urzędem sędziowskim miasta. Mogą też dowolnie, stosownie od uznania, nie pytając nas o pozwolenie, ustanawiać lub zwalniać sołtysa, ławnika, radnych i starszych, urządzać punkty sprzedaży chleba, mięsa, wyrobów szewskich i skórzanych oraz innych, lokować u kogoś swoje pieniądze na procent albo przyjmować od innych, też na procent, z pożytkiem sobie i miastu.
Być może wydać się to komuś przykre, ale my solennie obiecujemy tymże mieszczanom, że bez zgody ich społeczności, zakony męskie nie będą mogły nabyć posesji w mieście w drodze kupna, darowizny bądź dziedziczenia. Nie możemy przy tym zapomnieć o kościele parafialnym pod wezwaniem św. Katarzyny. Zobowiązani jesteśmy zapewnić mu należne uposażenie, wyznaczamy więc sześć łanów przy młynie Arnolda w kierunku Fromborka. Ziemia ta będzie wliczona do darowanych miastu stu łanów zwolnionych od świadczeń. Wreszcie, aby niczego ważnego nie pominąć, przyobiecujemy i zapewniamy tymże mieszczanom pełnię wymienionych wyżej uprawnień, nawet gdyby ich miasto zostało przeniesione i zlokalizowane w innym miejscu.
Aby to wszystko, za zgodą kapituły, postanowione dla pożytku naszej ziemi, przetrwało nienaruszone i nabrało wieczystej mocy, kazaliśmy spisać i opieczętować pieczęcią naszą i kapituły oraz odnotować świadków, którymi są: pan prepozyt Henryk, pan pleban elbląski Gotfryd, nasz pan kanonik Jan i drugi kanonik Jan, nasz kapelan Marcin, nasi bracia Jan i Albert, wójt Baludo, Wemer z Rusina i wielu innych mężów godnych wiary, których imiona nie zostały tu zapisane.
Dane na Wzgórzu Fromborskim pierwszego kwietnia 1284 r.
(S. Achremczyk, A. Szorc, op. cit.,., [za:] http://www.domwarminski.pl)
W granicach Księstwa Warmińskiego, wojny polsko-szwedzkie, panowanie Królestwa Prus, Prusy Wschodnie
latach 1466-1772 oba miasta znajdowały się w granicach Księstwa Warmińskiego, będącego częścią Prus Królewskich (od 1569 Polski). Przed rozbiorami miało tu swą siedzibę słynne jezuickie Colegium Hosianum (pięcioklasowe gimnazjum humanistyczne) założone przez biskupa warmińskiego (w latach 1551–1579), kardynała (w latach 1574–1579) Stanisława Hozjusza. W dniu 8 stycznia 1565 roku do Braniewa przybyli jezuici i osiedlili się w opustoszałym klasztorze franciszkańskim. W tym czasie Braniewo stało się ośrodkiem szkolnictwa i kultury. Pierwsze na ziemiach polskich kolegium jezuickie powstało w Braniewie w 1565 roku, następnie seminarium diecezjalne (1567) i bursa dla ubogich studentów (1582). W 1578 roku jezuici uruchomili Seminarium Papieskie (Alumnat Papieski), oficjalnie powołane do działania w dniu 15 marca 1581 roku, założone z inicjatywy jezuity Antonia Possevina.
Pierwszym rektorem kolegium braniewskiego był Krzysztof Strobell z Bawarii. Wykładowcami byli m.in. rektorzy: Jakub Asten, Filip Widmanstadt i Antoni Arias. Biskup warmiński (w latach 1579–1589) Marcin Kromer w 1586 roku wystąpił z inicjatywą podniesienia kolegium do rangi uniwersytetu, jednak bezowocnie z powodu wysokich kosztów związanych z rozbudową gmachu i zatrudnieniem nowych profesorów. Do starań tych powrócono w 1590 roku za rządów kardynała (w latach 1589-1599) Andrzeja Batorego. Dały one w efekcie jednak tylko otwarcie w 1592 roku studium filozofii oraz katedry teologii (na skutek wojen za Jana Kazimierza kolegium zubożało do tego stopnia, że w 1669 r. studia filozoficzne i teologiczne przeniesiono do Wilna. Dopiero po pięciu latach zostały otwarte na nowo). Jeszcze kilkakrotnie ( w latach 1701, 1738) podejmowano takie starania. Spadkobiercą tradycji Colegium Hosianum (przekształcone w 1780 r. po kasacie jezuitów, przez władze pruskie w Gymnasium Academikum) było Liceum Hosianum, działające w Braniewie w latach 1818-1944, które w 1912 roku zostało przemianowane na Akademię Państwową.
[...] Liceum Hosianum” w Brunsberdze na
Warmii niemieckiej nie jest pełnym uniwersytetem, lecz akademią z dwoma
fakultetami, teologicznym katolickim i filozoficznym. Założył je w r. 1569
kardynał Hozyusz, biskup warmiński, sprowadzając do niego Jezuitów z Wilna. W
r. 1818 rząd pruski przekształcił ten sławny dawniej zakład na akademię z 2
wydziałami, pozostawiając mu charakter katolicki. Obecnie „Lyceum Hosianum”,
wraz z seminaryum duchownem w Brunsberdze, odgrywa na Warmii katolickiej mniej
więcej tę samą rolę, co uniwersytet królewiecki w protestanckich Prusach
Wschodnich: służy przedewszystkiem dla wykształcenia duchowieństwa. Znaczenie
jego naukowe jest niewielkie.
(A. Czechowski, op. cit., s. 402-403.)
W 1589 roku powstała prywatna oficyna drukarska (podlegająca radzie miejskiej), której pierwszym właścicielem był Jan Saxo. Oficyna wykupiona została staraniem rektora kolegium Jana Drewsa w sierpniu 1697 roku. W rękach jezuitów pozostawała blisko 100 lat, aż do pierwszego rozbioru Polski (1772). W 1773 roku oficyna przestała istnieć.
Od XV wieku w Braniewie rozwijało się złotnictwo. Do najlepszych artystów warmińskiego baroku należał rzeźbiarz Jan Frey (*?, †ok. 1784) oraz malarz Jan Lossau (*1712, †po 1788).
Panorama Braniewa wg ryciny Christopha Hartknocha z książki“Altes und Neues Preussen”(1684 r.).Braniewo, widok wg miedziorytu z 1684 roku.(Źródło:Wikipedia)
Podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1626-1629 (1635) po krótkim oblężeniu wojska Gustawa Adolfa zajęły Braniewo. Na miasto spadło wiele klęsk - grabieże, zaraza. Kolegium Jezuitów (Collegium Hosianum) zostało zamknięte zaraz po zajęciu miasta przez Szwedów. Otworzono je ponownie dopiero w 1637 roku (ponowna przerwa w działalności kolegium przypadła podczs kolejnej wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655-1658). Okupacja szwedzka trwająca dziewięć lat, spowodowała zubożenie mieszkańców - kontrybucje i kwaterunki żołnierzy. Miasto straciło wiele skarbów kultury. Ofiarą rabunków padły cenne dzieła i rękopisy biblioteki Colegium Hosianum (wywieziona do Upssali) oraz liczne dzieła sztuki z kościoła i kolegium jezuickiego. Wyzwolenie nastąpiło dopiero w 1635 roku po układzie w Sztumskiej Wsi.
W czasie kolejnej wojny polsko-szwedzkiej (w latach 1655-1660) Braniewo stało się przedmiotem (ze względu na ważne położenie strategiczne) sporu między Szwedami a elektorem brandenburskim, księciem pruskim Fryderykiem Wilhelmem I (*1620, †1688). W styczniu 1656 roku zawarto układ, na podstawie którego król szwedzki (w latach 1654-1660) Karol Gustaw oddał elektorowi Braniewo wraz z całą Warmią. Miasto znalazło się pod trwającą osiem lat okupacją pruską. Mieszkańcy musieli ponosić koszty utrzymania stacjonujących wojsk i płacić wysokie podatki. Dopiero w 1663 roku Braniewo wyniszczone przez nędzę i zarazę (1661), zostało wydane w ręce biskupa warmińskiego.
Wojska szwedzkiego króla (w latach 1697-1718) Karola XII zajęły Braniewo w okresie wojny północnej (1700-1721), a zaraz po niej oddziały saskie (Sas August II Mocny był równocześnie obranym w wolnej elekcji królem Rzeczpospolitej Obojga Narodów - w latach 1697-1706 oraz 1709-1733 - i elektorem Saksonii - w latach 1694-1733 jako Fryderyk August I) poczęły ściągać z miasta kontrybucje, w skutek czego miasto popadło w długi i zmuszone było do sprzedaży części swoich dóbr ziemskich. Oprócz tego jesienią 1709 roku miasto opanowała dżuma. Przytułki za murami zapełniły się chorymi, wkrótce musiano wznosić baraki na lazaret w miejskim lesie. Szczególnie wielkie żniwo zebrała dżuma w 1710 roku, a zmarłych, których nie mogły pomieścić cmentarze, chowano przy drodze do Pieniężna. Zaraza wygasła dopiero na początku 1711 roku.
Po zakończeniu wojny północnej w 1721 roku do Braniewa zaczęli napływać nowi mieszkańcy, co miało wpływ na rozwój przedmieść i Nowego Miasta. Na zaniedbanych fortyfikacjach szwedzkich zaczęto wznosić domy. Wzdłuż drogi do Fromborka rozbudowało się tzw. Fromborskie Przedmieście, stanęła tu również karczma. Na północ od miasta, w miejscu osady sąsiadującej z portem na Pasłęce, rozbudowało się przedmieście Koźlin (Köslin), a na prawym brzegu Pasłęki Przedmieście Królewieckie - najludniejsze przedmieście z dobrze prosperującą karczmą. Wokół kuźnicy miedzi, rzeźni i garbarni powstawał zaczątek przemysłowej dzielnicy Braniewa. Rozbudowa Nowego Miasta poszła w kierunku na północny wschód i Pieniężno.
Jednak w czasie i po wojnie siedmioletniej (1756-1763) trwał znaczny spadek handlu i rzemiosła miasta. Port Braniewski stracił na znaczeniu. Największe przedsiębiorstwo kupieckie Starego Miasta należące do Michała Schörna zbankrutowało w 1765 roku. Do pierwszego rozbioru (1772) Braniewo znajdowało się na autonomicznym obszarze podległym władzy biskupów warmińskich *[3].
W początkach sierpnia 1772 roku Braniewo zajęły wojska pruskie. W niedzielę, w dniu 13 września u burmistrza Starego Miasta, Jana Oestreicha (*1750, †1833), zjawili się przedstawiciele (komisarze) królewieckiego komornictwa wojenno-skarbowego (Königsberger Kriegs- und Domänenkammer -Kamera Wojenno-Skarbowa w Królewcu) Böltz i Hahn, by w imieniu króla Prus wziąć miasto w posiadanie. Komisarze nakazali publiczne odczytanie dokumentu przejęcia miasta, zapieczętowali miejską kasę i archiwa. Zabroniono również przyjmowania zrządzeń od poprzedniej władzy prowincji, czyli od biskupa warmińskiego (w latach 1767-1801) Ignacego Krasickiego. Żołnierze pruscy zdjęli z bram miasta i ratusza herby biskupie i zawiesili w ich miejsce czarnego orła. Na dzień 28 września 1772 roku wezwano delegatów Braniewa (burmistrz Jan Kämpff i Antoni Hanmann oraz sekretarz miejski Marcin Poschmann) do Malborka, gdzie mieli zaprzysiąc wierność królowi pruskiemu (w latach 1740-1786) Fryderykowi II. Decyzją nowych władz pruskich Stare i Nowe Miasto połączono w jedną całość. Mianowano dwóch burmistrzów, z których jednym został dawny burmistrz Oestreich, drugim - burmistrzem policji - pruski radca podatkowy Jan Jakub Velhagen. Z rajców obu miast stworzono wspólną radę, która zasiadała w starym ratuszu.
W celu uzyskania niezbędnych danych statystycznych dla zarządzania i poboru podatków od końca września do początku listopada 1772 roku przeprowadzono w okupowanym Braniewie lustrację.
Rada Starego Miasta składała się z 13 członków: przewodniczącym był burmistrz Jan Kaempff (57 lat, 27 w Radzie), którego roczne przychody wynosiły 287 guldenów; jego zastępcą był burmistrz Jan Oestreich (60 lat, 35 lat w służbie publicznej), jego roczny dochód wynosił 69 guldenów; trzeci burmistrz Antoni Hanmann (wiek 49 lat, 23 lata w Radzie). Najstarszym członkiem Rady był 80-letni Andrzej Weinreich, który należał do magistratu przez 48 lat; skarbnikiem miejskim był liczący 70 lat Jerzy Lunitz, który od 36 lat zasiadał w Radzie i otrzymywał rocznie 101 guldenów; 56-letni Józef Brown był sędzią miejskim (Stadtrichter), ale nie posiadał wykształcenia prawniczego. Spis lustracyjny wymienia dalej: Henryka Schorna, który miał dbać o system podatkowy i Stadt-Ziegelscheune, jego 44-letni brat Józef był ławnikiem przy sądzie miejskim i inspektorem Straży Miejskiej, rajca Antoni Spohn mający wówczas 75 lat; 42-letni Henryk Melchior, 21 lat służby publicznej, z czego pierwsze 14 lat pracował jako sekretarz miejski oraz administrator browaru, słodowni i młyna miejskiego; 34-letni Józef Bertram, przez 8 lat członek Rady; miejski notariusz Marcin Poschmann, miał wówczas 33 lata, 5 lat jako urzędnik miejski, z wykształcenia był prawnikiem i otrzymywał roczną pensję w wysokości 330 guldenów.
Do ubiegania się o urząd pisarza miejskiego - prócz wykształcenia - wystarczyło mieć ukończone 20 lat życia, nie wiele starszy musiał być kandydat na radnego miejskiego. Przynależność kandydatów na urzędy miejskie do bogatych i znaczących rodzin, jeśli nie była decydująca to bardzo sprzyjała przy ich wyborze. Trzeba pamiętać, że działalność ówczesnych rajców i urzędników miejskich była czasochłonna i przynosiła im niskie dochody. Notariusz miejski stanowił wyjątek jako jedyny zawodowy urzędnik.
Rada Nowego Miasta składała się z 8 członków: przewodniczył jej burmistrz Andrzej Geritz (55 lat, 23 lata w Radzie), jego roczne dochody to około 100 guldenów; burmistrz Tadeusz Firley (48 lat, 24 lata w służbie publicznej), skarbnik Szymon Neubauer; 63-letni Piotr Kławki; sędzia miejski, 50-letni Bredschneider, ławnicy sądowi Jan Palmowski i Józef Czodrowski; 46-letni notariusz miejski Jan Schlattel, który miał 26-letni staż w służbie publicznej, pensję roczną około 300 guldenów, darmowe mieszkanie i 4 morgi ziemi.
Populacja Starego Miasta Braniewa liczyła wówczas 2871 osób. Spośród nich tylko 190 osób było pełnoprawnymi obywatelami, 42 rzemieślników na przedmieściach nie posiadało prawa do obywatelstwa. W Koźlinie mieszkało niewielka grupa czynszowników (Mietsleute) i robotników najemnych (Tagelöhner). Przy kościele parafialnym mieszkało 6 duchownych. Kolegium Jezuickie liczyło 32 nowicjuszy zakonnych, 200 uczniów i 14 osób pracujących w kuchniach i stajni; w Seminarium Papieskim (Alumnat Papieski) było 20 alumnów (uczniów) i 13 pracowników, w Seminarium Diecezjalnym było 19 kleryków i 3 osoby pracujące w kuchni. Klasztor św. Katarzyny liczył 21 zakonnic i 6 pracownic. Ogólnie rzecz biorąc, w starej części miasta i na jego przedmieściach żyło 643 mężczyzn, 643 kobiety, 403 chłopców do lat 12, 50 ponad 12 lat, 375 dziewczynek do lat 12 i 147 mających ponad 12 lat, 11 czeladników i parobków poniżej 12 lat, 94 ponad 12 lat, 9 dziewek służebnych do 12 i 157 ponad 12 lat, 336 duchownych i licealistów.
Nowej Radzie pod panowaniem pruskim przewodniczył były burmistrz Kämpff . Braniewo zostało stolicą powiatu w prowincji Prusy Wschodnie (rejencja królewiecka) oraz siedzibą garnizonu. Początkowo, mimo połączenia obu miast, bramy między nimi były strzeżone do 1786 roku. W tym samym czasie rozpoczęto burzenie murów i zasypywanie fos. W latach 1791-1792 zniszczono most przed bramą główną, a rok później rozebrano Wieżę Węglową przy moście i górne partie Bramy Górnej.
W końcu XVIII wieku nastąpiło burzliwe ożywienie gospodarcze Braniewa (szkolnictwo, stocznia, handel, drobny przemysł i rzemiosło), np. burmistrz Jan Oestreich prowadził przedsiębiorstwo eksportowe, które zatrudniało 250 ludzi. Założył też w Braniewie fabrykę adamaszku, a około 1785 roku wzniósł przy ulicy Długiej piękny dom handlowy i mieszkalny. Do końca XVIII w. znajdował się tu port handlowy.
W styczniu 1807 roku dosięgły Braniewa pierwsze konsekwencje wojen napoleońskich, które doprowadziły do zubożenia miasta i znacznych strat ludnościowych. W ciągu tego roku miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk, płaciło kontrybucje, przeżywało potyczki i rabunki. Zapoczątkowane w 1815 r. utrudnienia celne oraz liczne klęski nieurodzaju na Warmii pogarszały jeszcze bardziej sytuację miasta. W pierwszej połowie XIX w. Braniewo znajdowało się w nieco lepszej sytuacji jak inne miasta Warmii. W 1846 roku Braniewo liczyło 8 588 mieszkańców (Olsztyn - 3 549) i było nadal gospodarczą i kulturalną stolicą Warmii. W 1852 r. otwarto tutaj pierwszą w Prusach linię kolejową na odcinku Braniewo-Kwidzyn.
Od roku 1855 funkcjonował w Braniewie (obecnie ulica Morska) browar założony przez kupca Karola de Roy. W roku 1871 browar, po przejęciu od kolejnego właściciela Carla Mückenbergera, przekształcono w spółkę akcyjną. Specjalnością browaru były pilznery i piwo pszeniczne. W 1927 r., z powodu silnej konkurencji na rynku piwowarskim, browar braniewski wszedł do dużej spółki akcyjnej, gdzie największym udziałowcem był szczeciński koncern Ruckforth, skupiającej browary z Królewca (Ponarth i Schőnbusch), Wystruci (Insterburg - dzisiaj Czerniachowsk) i Tylży. Browar braniewski pozostawał w tej spółce do końca 1944 roku. Pod koniec II wojny światowej, po wkroczeniu Armii Czerwonej do miasta, browar uległ zniszczeniu.
W 1879 roku założono wytwórnię pieców, w 1885 - cygar, a w 1896 - galanterii skórzanej. Połączenia kolejowe - z Olsztynem przez Pieniężno, z Elblągiem linią biegnącą nad Zalewem Wiślanym - otrzymało Braniewo w 1884 i 1899 roku. Od 1867 roku korzystano z oświetlenia gazowego, w 1881 roku powstała nowa rzeźnia, w 1897 roku uruchomiono wodociągi, a w latach 1910-1911 kanalizację. Szpital Mariacki zbudowano w 1898 roku, w 1892 rozbudowano przytułek Św. Andrzeja, a w 1898 powstało przedszkole. W 1900 roku Braniewo liczyło 12 497 mieszkańców (Olsztyn - 24 297).
Pierwsza wojna światowa ominęła Braniewo. W 1919 roku miasto otrzymało elektryczność, a w 1920 roku rozpoczęto budowę osiedli robotniczych na jego peryferiach i gruntowną przebudowę ratusza. W 1924 roku Liceum Hosianum przemianowane zostało na Akademię Filozoficzno - Teologiczną, a w 1925 roku Żeńskie Seminarium Nauczycielskie na "wyższą" Szkołę Nauczycielską (Elisabethschule). Dawne Seminarium Męskie na zamku przekształcono na szkołę średnią dla chłopców. W latach 1926-1927 powstał nowy gmach szkolny, gdzie znalazły miejsce katolicka szkoła żeńska i ewangelicka szkoła (stopnia podstawowego). W 1934 roku otwarto wieczorową szkołę dla pracujących. W 1931 roku zbudowano wieżę ciśnień i nowy budynek seminarium.
Czasy wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1933) przyniosły miastu stagnację i bezrobocie. Całe życie gospodarcze i administracja publiczna znalazły się pod wpływem partii hitlerowskiej, która znalazła wielu zwolenników wśród burżuazji braniewskiej. W 1936 roku zwiększono w Braniewie garnizon wojskowy. W 1939 roku miasto liczyło ponad 21 000 mieszkańców.
*[3]W owym czasie (1772) biskupem diecezjalnym był Ignacy Krasicki. W latach 1466–1772 biskupi diecezjalni nosili tytuł udzielnego księcia sambijskiego.
Zdobycie Braunsberga przez Armię Czerwoną
dniu 13 stycznia 1945 roku rozpoczęła się wielka, zimowa ofensywa wojsk radzieckich [zob. temat]. Obszaru Prus Wschodnich broniła Grupa Armii "Środek" pod dowództwem gen. Georga Hansa Reinhardta. Naprzeciwko tym siłom stanęły wojska 2. Frontu Białoruskiego pod dowództwem marszałka Konstantego Rokosowskiego i 3. Frontu Białoruskiego, którym dowodził gen. armii Iwan Czerniachowski.Wieczorem 19 marca z rejonu Fromborka i Garbiny wojska 5. armii pancernej gwardii i 48. armii rozpoczęły szturm Braniewa. Miasto było szczególnie zaciekle bronione jako drugi co do wielkości węzeł oporu w tym rejonie. W dniu 20 marca Braniewo zostało zdobyte przez wojska radzieckie.
Podczas działań wojennych w 1945 roku Braniewo było w znacznym stopniu zniszczone (ok.85%). Zniszczeniu uległa zabytkowa struktura centrum miasta (około 50% domów mieszkalnych) oraz wszystkie zakłady przemysłowe. Browar wymagał odbudowy, fabryka kafli i pieców, fabryka papieru i tytoniu. Zniszczone były wodociągi, gazownia i elektrownia. Prowadzone w latach 1955-1959 rozbiórki i wprowadzenie do śródmieścia zabudowy blokowej, zniszczyły zabytkowy charakter miasta i przekreśliło możliwość odtworzenia oryginalnej zabudowy. Zaniechano też odbudowy ratusza i słynnego "Kamiennego Domu".
Zdobycie Braniewa przez Armię Czerwoną 20.03.1945 r.
[...] Po południu 1 lutego lotnictwo radzieckie zbombardowało Braniewo, ale nalot nie okazał się zbyt groźny. Dwa dni później nastąpił kolejny atak radzieckich samolotów na miasto. Bombardowanie Braniewa, uznanego przez dowództwo radzieckie za ważny niemiecki punkt strategiczny, zbiegło się z przeciwnatarciem wojsk niemieckich w kierunku Frombork - Tolkmicko - Elbląg.
[...] W przeddzień natarcia wojsk radzieckich na Frombork, Braniewo przeżyło kolejne silne naloty bombowców radzieckich; 5 lutego przy słonecznej pogodzie było bombardowanie prawie przez cały dzień. Szczególnie intensywnie bombardowano centrum miasta. Bomby trafiły m. in. w gimnazjum, szpital i pobliską stadninę koni, a także w zgrupowanie wojsk niemieckich, zginęło około 120 żołnierzy. Osób cywilnych zginęło niewiele, bo około 20. Nalot wywołał panikę wśród ludności i jej ucieczkę w kierunku Zalewu Wiślanego. Po zdobyciu Fromborka wojska radzieckie zbliżyły się na tyle do Braniewa, że ostrzał artyleryjski zaczął powodować w mieście liczne szkody, m.in. trafiony został ratusz miejski.
Rosjanie zaplanowali natarcie na Braniewo na 10 lutego. W przededniu miasto przeżyło kolejny ciężki nalot lotnictwa. W gruzy zamieniło się seminarium duchowne, ulice: Pocztowa, św. Ducha, Królewiecka. Atak wojsk radzieckich 10 lutego jednakże nie nastąpił, gdyż wyprzedzili go Niemcy, którzy uderzyli w pasie działań 5. gwardyjskiej armii pancernej. Przygotowując się do natarcia ściągnęli do Braniewa z rejonu Ornety 14. Dywizję piechoty, wzmocnioną dużą liczbę artylerii i 15 czołgami. Natarcie niemieckie, wspierane jeszcze siłami wojsk przerzucanymi z Mierzei, załamało się 12 lutego na przedpolach Fromborka.
Kolejny ciężki nalot radzieckiego lotnictwa przeżyło Braniewo 15 lutego. Wiele domów w centrum legło w gruzach, a mieszkańcy zaczęli opuszczać miasto. Trwały przygotowania do walk ulicznych, zbliżały się, bowiem wojska 5. gwardyjskiej armii pancernej. 18 Lutego 25. brygada pancerna płk. Stanisławskiego opanowała miejscowość Trąbki nad Pasłęką, zdobywając przyczółek na wschodnim brzegu rzeki. Rosjanie zbudowali most na Pasłęce, przez który zaczęły przeprawiać się czołgi 5. gwardyjskiej armii pancernej. Wojska radzieckie rozpoczęły natarcie, zamierzając odciąć Niemców od wybrzeża. Załamało się ono jednak w wyniku uporczywej obrony, wspieranej artylerią okrętową z krążowników „Lutzow" i „Admirał Scheer". Braniewo nękały systematyczne naloty bombowe. Wobec tak rozwijającej się sytuacji na froncie, 22 lutego władze niemieckie wydały rozkaz ewakuacji z Braniewa ludności cywilnej. Mieszkańców skierowano w kierunku Młoteczka, a potem w stronę Zalewu, by przedostali się na Mierzeję. Część rannych i chorych przewieziono do Świętej Siekierki (dziś Mamonowo). Pod koniec lutego oddziały radzieckie po zdobyciu Ornety i Pieniężna zbliżyły się do Braniewa.
Od 1 do 6 marca na froncie nastąpił chwilowy spokój. Wojska radzieckie szykowały się do decydującego natarcia. Zanim ruszyły do ataku, 7 marca , Braniewo zostało zbombardowane przez lotnictwo. Był to ciężki nalot. Przez miasto wciąż przechodzili uciekinierzy. 13 marca Rosjanie wznowili natarcie, front przybliżył się do Braniewa, które opuszczone przez ostatnich mieszkańców, znalazło się pod ostrzałem artyleryjskim. Wieczorem 19 marca wojska 48. Armii wraz z 10. korpusem pancernym i 47. samodzielną brygadą zmechanizowaną, atakując z rejonu Fromborka i Garbiny, rozpoczęły bezpośrednie walki o Braniewo. Wycofujące się oddziały niemieckie wysadziły wieżę kościoła św. Katarzyny.
Wojska radzieckie okupiły zwycięstwo znacznymi ofiarami. W rejonie Świętej Siekierki - Tolkmicka - Fromborka -Braniewa poległo 20 926 żołnierzy radzieckich. Prochy ich spoczywają na cmentarzu w Braniewie. Wielkie straty poniosły też wojska niemieckie. Piękne jeszcze przed kilku miesiącami Braniewo leżało w gruzach. Wojna w 80% zniszczyła miasto, w tym 75 % budynków mieszkalnych, 35 % przemysłowych, 17 % budynków użyteczności publicznej.
(Cytat pochodzi z www.braniewo-um.bil-wm.pl )
Braniewo po 1945 roku
iemiecką nazwę miasta Braunsberg zmieniono na słowiańską – Braniewo. Oficjalne przekazanie Braniewa władzom polskim przez radzieckiego komendanta wojennego majora Czernikowa nastąpiło 7 lipca 1945 roku. Na czele przedstawicielstwa polskich władz stał (pełniący tymczasowo obowiązki starosty) Józef Szymczak. Towarzyszyli mu: komisarz ziemski powiatu braniewskiego inż. Tomorowicz, burmistrz Braniewa Henryk Klimaszewski, przedstawiciel Ministerstwa Przemysłu Aleksander Butowski i inspektor rybołówstwa inż. Dąbrowski. Radziecki komendant przekazał polskiej administracji m.in.: szpital, browar, mleczarnię, gazownię, rzeźnię, stację przepompową, piekarnię, elewatory zbożowe, młyn z elewatorem, kaflarnię, cegielnię.W połowie 1945 roku przybyli do Braniewa pierwsi osiedleńcy. W lipcu 1945 roku w mieście przebywało 2346 osób narodowości niemieckiej. W sierpniu napłynęła druga fala osiedleńców oraz powstała pierwsza Spółdzielnia "Przyszłość", przy której urządzono stołówkę dla pracowników nowo powstałych instytucji. Powołano komitet organizacyjny spółdzielni pracy, która miała na celu zorganizowanie odbudowy miasta. Powstał zespół remontowy złożony z trzech murarzy, stolarza, szklarza oraz dwóch robotników. W grudniu 1945 roku Braniewo otrzymało połączenie kolejowe z Olsztynem. Pociągi kursowały jeden raz na dobę. Pierwszy pociąg przybył na stację kolejową w Braniewie 6 grudnia. Przyjechało nim trzech kolejarzy oraz grupa żołnierzy WOP. U schyłku 1945 roku miasto otrzymało wodę i światło elektryczne (z elektrowni w Pierzchałach). We wrześniu 1945 roku swoją działalność rozpoczęła szkoła podstawowa. Zorganizował ją i przez wiele lat prowadził Wojciech Kwiatkowski. Miała ona na początku dwie nauczycielki i 47 uczniów. 13 lutego 1947 roku otwarto w Braniewie gimnazjum. Jego dyrektorką była Jadwiga Stasiunowa. Początkowo uczyło w nim trzy nauczycielki i uczęszczało 19 uczniów. W styczniu 1946 roku działały w Braniewie trzy świetlice - PPS, OM TUR i ZWM, a w październiku było ich już 10. Istniało jeszcze w Braniewie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe, które utworzono już w 1945 roku.
W marcu 1946 roku Braniewo liczyło 1242 mieszkańców (np. Frombork - 58, Orneta - 2020). We wrześniu 1946 roku podjęto w Braniewie prace zmierzające do uruchomienia garbarni, która zaczęła pracę 3 kwietnia 1947 roku. Pierwszymi pracownikami garbarni byli: Czesław Szczewerdowicz, Walenty Wudecki, Bronisław Kojro, Eugeniusz Gochinio, Józef Malazdra. Kierownikiem zakładu był Władysław Kolenda. W październiku 1948 roku zatrudniała 160 pracowników. Od maja 1946 roku w Braniewie działała rzeźnia miejska.W lutym 1947 roku funkcjonowała w mieście wytwórnia mydła. W początku 1948 roku rozpoczął się kapitalny remont kaflarni oraz rozbudowa garbarni. W latach 1962-1965 odbudowano browar braniewski, który później wchodził w skład Elbląskich Zakładów Piwowarskich. W latach 1992–1993 browar wchodził w skład firmy Elbrewery Co. Ltd. W 1998 r., główny akcjonariusz w Elbrewery firma Brewpole PTY Ltd sprzedała swoje udziały w Elbrewery Co. Ltd. spółce Grupa Żywiec S.A. W 2001 r. spółka wstrzymała produkcję piwa w Braniewie i w 2003 r. sprzedała zakład firmie produkującej soki owocowe Dr Witt S.A. W 2006 r. browar został zakupiony przez przedsiębiorcę z Elbląga, Andrzeja Konończuka. Właściciel przedsiębiorstwa PPUH Chemikals powołał spółkę Browar Braniewski Sp. z o.o., wznowił produkcję piwa marki "Barkas" i rozpoczął rozbudowę oraz modernizację zakładu. W 2007 r. browar braniewski rozpoczął promocję marki piwa "Batory". Przedsiębiorstwo nie odniosło jednak zamierzonych celów i na początku 2008 wstrzymało produkcję.
W latach 1975-1999 Braniewo było siedzibą urzędu gminy w północno-wschodniej części województwa elbląskiego. Od 1999 roku Braniewo jest miastem powiatowym w województwie warmińsko-mazurskim.
Bł. Regina Protmann (*1552, †1613) - braniewianka, założycielka Zgromadzenia Sióstr Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej. Córka Piotra Protmanna. Miała rodzeństwo: Annę i Bartłomieja. Beatyfikowana przez papieża Jana Pawła II w 1999 r. Od 2002 r. patronka Braniewa.
Św. Andrzej Bobola (*1591, †1657) - jezuita, jeden z patronów Polski, gorliwy misjonarz i męczennik za wiarę, uczeń i wykładowca braniewskiego Collegium Hosianum.
Wilhelm Killing (*1847, †1923) - jeden z największych XIX wiecznych matematyków, laureat nagrody Łobaczewskiego, autor m.in. „Analizy przestrzeni nieeuklidesowych”; profesor nadzwyczajny w Liceum Hosianum przez rok jego rektor, kilkuletni przewodniczący Rady Miasta oraz przewodniczący Rady Parafialnej Kościoła św. Katarzyny.
Kondrad Zuse (*1910, †1995) - niemiecki inżynier, powszechnie uznawany jako twórca pierwszego na świecie programowalnego komputera. Otrzymał wiele poważnych nagród i wyróżnień, m.in. osiem doktoratów honoris causa. Wzrastał w Braniewie, uczęszczał do humanistycznego Gimnazjum Hosianum.
Zabytki, które można zobaczyć w Braniewie:
- XIV- wieczny (1343-1442) kościół pw. św. Katarzyny - odbudowany w latach 1979-1982. Budowę kościoła rozpoczęto w roku 1346 od prezbiterium. W 1367 roku roboty prowadzili Godiko Kamm oraz Heyne i Herman Punkunowie. Kościół został wzniesiony w miejscu dawnej katedry budowanej za czasów biskupa Anzelma i spalonej w czasie powstania pruskiego w 1261 roku. Prezbiterium i korpus ukończono w roku 1381, prace przy budowie wieży i kaplic podjęto w 1426 roku, a datę zakończenia budowy przyjmuje się na rok 1442. Wieżę, uszkodzoną w czasie wojny w 1520 roku, naprawił w roku 1546 mistrz Nielis z Ornety. W latach 1855-1858 oraz 1890-1893 przeprowadzono prace konserwatorskie. W 1945 roku kościół spłonął. Jest to jedyna odbudowana budowla braniewskiego starego miasta;
- Kaplica cmentarna pw. św. Rocha - pozostałość po XVIII-wiecznym cmentarzu dżumowym, wybudowana została w 1710 roku za pieniądze zebrane przez księdza Jana Trojana z Nowego Miasta Braniewa;
- XVI-wieczny kościół Świętej Trójcy - wzniesiono go w 1583 roku w miejsce innego spalonego w 1455 roku. Obecnie cerkiew grekokatolicka;
- XVIII-wieczny (1722-1747) kościół pw. św. Krzyża - od 1923 r. jest siedzibą oo. Redemptorystów;
- XIX-wieczny kościół pw. św. Antoniego - do 1945 roku był kościołem ewangelickim, zbudowany w 1830-1838 według projektu Karola Fryderyka Schinkla;
- Gmach Kolegium Jezuitów (Collegium Hosianum) - przebudowany w XIX i XX w., spłonął w 1945 roku. Zachowały się tylko zewnętrzne ściany. W 1972 roku został odbudowany;
- Hospicjum dla konwertytów (tzw. "pałacyk Potockiego") zbudowany w 1713 roku - fundatorem był biskup warmiński (w latach 1711-1724) Teodor Potocki. W 1960 prace konserwatorskie. Obecnie własność Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej;
- Dom Prowincjalny Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny - neogotycki klasztor Regina Coeli (Bazylika Mniejsza) wybudowany w latach 1904-1906;
- Wieża bramna z kaplicą - pozostałość po XIII -wiecznym Zamku Biskupim, który został rozebrany w XIX wieku, a w jego miejscu postawiono budynki szkolne spłonęły w 1945 roku. Ruiny zostały rozebrane w 1958 roku. Kiedyś pełniła funkcję bramy przejazdowej między dolnym a górnym dziedzińcem zamkowym;
- Pozostałości murów obronnych (XIV w.) - odcinek muru w północno- wschodniej linii murów, północno-zachodni narożnik z 2 okrągłymi basztami i kwadratową wieżą, fragment muru odcinka południowego z przylegającą doń basztą na planie podkowy;
- Spichlerz Mariacki z 1831 roku- jest pozostałością po kompleksie zaplecza portowego znajdującego się przy rzece Pasłęce;
- Budynek dworca kolejowego z 1852 roku;
- Budynek Urzędu Miasta z 1878 roku - budynek dawnej landratury.
Źródło:
Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, tłum. S.Wyszomirski, oprac. J. Wenta, Toruń 2004, s. 125-126.
B. Chorostian, Dzieje miast,[w:] Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1973, s.85-128.
S. Achremczyk, A. Szorc, Braniewo, [w:] Monografie Miast i Wsi Warmii i Mazur 1233-0396 nr 2, OBN im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 1995, [za:] www.domwarminski.pl [dostęp:12.08.2012]
F.R. Barran, Städte-Atlas Ostpreussen, 3.durchgesenene und aktualisierte Auflage 1994,Verlag Gerhard Rautenberg - Leer, s.42-43, ISBN 3-7921-0374-5 [grafika].
A. Czechowski, Opis ziem zamieszkanych przez Polaków,
pod względem…, Tom I. Ziemie polskie w Prusach, Warszawa 1904, s. 402—403.
lobuzio.wordpress.com [dostęp:12.08.2012]
www.braniewo-um.bil-wm.pl [dostęp:12.08.2012]
warmia-browarnictwo.pl [dostęp:23.02.2014]